Qedim Hindistan mədəniyyəti
Dünyanın ən qədim ölkələrindən biri olan Hindistan ən qədim sivilizasiyaların önündə gedərək zəngin tarixi-
mədəni irsə malikdir. Qədim sivilizasiya ərzində əldə etdiyi zəngin mədəni irs ərəb və iran xalqlarına, sonra
isə Avropaya əhəmiyyətli şəkildə təsir göstərib. Qədim hind alimlərinin dünya elmində çox böyük bəşəri
əhəmiyyət kəsb edən kəşf və nailiyyətləri olmuşdur. "Sıfır" anlayışı və 10-luq say sisteminin müəllifi hesab olunan
hind alimləri çox da böyük olmayan xətalarla Yerin Ay və Günəşlə olan məsafəsini, Yerin radiusunu və
digər astronomik, elmi kəşflər etmişlər. Artıq hind sivilizasiyası dövründə (b.e.ə. III minillikdə) onlar şəhərlərin
planlaşdırılması, monumental tikililərin qurulmasında uğurlar əldə etmiş, uzunluq ölçüsü və çəki sistemindən
istifadə etmişlər.
Hindistanda ilk dövlətlərin təşəkkülü, formalaşması bir sıra imperiyaların – Mauri, Quptların hökmranlığı
zamanı bəşəriyyət tarixində sivilizasiyanın inkişafı ilə müşahidə edilirdi. Məhz həmin dövrdə elm, incəsənət, din
öz çiçəklənmə prosesini keçirmişdi. Bu ölkənin tərəqqisi dünya fatehlərinin - Makedoniyalı İskəndərdən tutmuş
əfqan və türk xanlarının ciddi marağına səbəb olmuşdur. İslam hakimlərinin XI əsrdən başlayan Əfqanıstan və
İrana olan hücumları bir əsrdən sonra hind raclarının (ölkənin şimalında) məğlubiyyəti ilə nəticələndi ki, sonralar
bu, cənubdan başqa, demək olar ki, bütün ölkənin müsəlmanların əsarətinə keçməsilə nəticələndi. Sözsüz ki,
bu əsarət və müstəmləkəçilik hind mədəniyyət və incəsənətinə də öz güclü təsirini göstərdi.
Hindistanda dünyanın bütün dinləri – induizm, islam, xristianlıq, buddizm, zərdüştlük mövcud olmuşdur.
Lakin Qədim Hindistanın «öz» dinləri də mövcud olmuşdu ki, bunlara çaynizm və sikhizm aiddir. Bunlar hind
mədəniyyətinin rəngarəngliyinə ciddi təsir göstərmişdi. Hazırda Hindistanda əhalinin 80%-i induizmə etiqad
edir ki, bu da ölkənin ən qədim dinlərindən biri hesab olunur. O ilk dəfə vedlərin dini kimi (vedizm) təzahür
tapmışdır.
Bu din, ilk müstəqil fəlsəfi sistem kimi b.e.ə. I minillikdə təşəkkül tapmışdı. Onun gələcəkdə dini
istiqamətlərin müəyyənləşməsində böyük rolu oldu. Vedizm üçün politeizm (çoxallahlılıq) xarakterik idi. Onun
əsas allahları günəş allahı Surya, səhər şəfəqi Uşas, dünyanın sahmançısı Varuna, od allahı Aqni, ildırım allahı
İndra, külək allahı Vayu, qasırğa allahı Rudra və s. idi.
Vedanın son dövrünə üç əsas allah – Brahma, Vişna, İşva aiddir. Sonralar bunlar trimurti vahid triadasına çevrildi.
Bu dinin əsas etiqadlarından birinə qurbanvermə ayini aid edilir. Bu isə, sonralar kahinlərin (brahman)
yaranmasına səbəb oldu. Kahinlər qurbankəsmə ritualını həyata keçirənlərdir. Beləliklə, induizmin dini əqidəsi vedizm
və brahmanizm ehramlarının təkamülü nəticəsində inkişaf etmişdi. İnduizm özündə veda inanclarına geniş yer
verərək müqəddəs heyvan, təbiət, əcdadların ruhuna sitayişə başlıca yer verirdi. İnduizm ruhun əbədiliyi və
ölməzliyinə inanır.
Qədim Hindistan mədəniyyəti ( b.e.ə. IV minilliyin ortaları- b.e.-nın VI əsri) dünyanın ən ünikal və
nəhəng sənət məbədlərindən biri hesab edilir.
Qədim Hindistan tarixi yazılı və arxeoloji mənbələr əsasında öyrənilir. Bu dövrün tarixini əks etdirən
yazılı mənbələr çox məhduddur. Bu qədim ölkə və dövlətin tarixini öyrədən mənbələr Hindistanın həmin tarixi
ərzində mədəniyyətinin bir neçə səviyyədə olmasını göstərir. Məsələn, qədim Hindistanda Harappa mədəniyyəti
kimi böyük bir mədəni sivlizasiyanın olduğu sübuta yetirilir. XX əsrin 20-ci illərində ingilis alimlərinin arxeoloji
tapıntıları Harappa rayonunda e.ə. IV minillik və II minilliyin ortalarına təsadüf edən mədəniyyəti, Mohenco-
Daro və s. aşkar etmişlər. Şəhər tipli tapıntılar ibtidai sivilizasiya tarixinin b.e.ə. III-II minilliyə aid olduğunu
göstərir.
Şəhərtipli məskunlaşma sivil qaydalara tam cavab verir: düz küçələrdə ciddi perpendikulyar formada
planlaşdırılan 2 mərtəbəli kərpic evlər; evlərin künclərinin dövrəyə alınması (güman edilir ki, insan və yüklərin
daşınmasına mane olmamaq şərtinə əməl etmək üçün) kanalizasiya sistemi üçün keramik boruların tətbiqi və s.
yüksək mədəni tərəqqidən xəbər verir.
Çoxsaylı arxeoloji tapıntılar Harappa mədəniyyətinin b.e.ə. III-II minilliyin ortalarına aid olduğunu sübut
edir. Bu dövrdə metalların aşılanması, torpaq işi təkmilləşdirilir, bir çox peşələr haqqında biliklər inkişaf etdirilir.
Bunların içərisində daş, mis, bürünc alətlər və silahlar (bıçaq, balta, oraq, mişar və s.), zərgərlik nümunələri
(bəzək əşyaları, ilahə fiqurları, amuletlər və s.) xüsusi yer tutur. Oyun komplektləri - şahmat, dama, dulusçuluq
sənətkarlığı nümunələri və onların hazırlanması üçün xüsusi sobalar və s. arxeloji qazıntılar zamanı əldə olunub.
Harappa və Mohenco-Daroda 400-ə yaxın piktoqrafiya (təsvirli yazı) yazı nümunələri tapılmışdır. Mağara
təsvirləri, ov səhnələrini əks etdirən rəsmlər də bu dövrün sənət nümunələridir. İlahə və allahların təsvirlərini əks
etdirən rəsmlər də aşkar edilmişdir.
B.e.ə. II minilliyin I yarısında Harappa mədəniyyətinin tədricən süqutu özünü göstərir və minilliyin
ortalarında bu tamamilə itir. Geoloji tədqiqatların nəticəsi belə bir məhv olmanın səbəblərini təbii fəlakətlərlə –
dəhşətli zəlzələ, Hind çayının öz məcrasını dəyişməsi və s. ilə izah etməyə imkan verir. Digər fərziyyələr də
özünü doğrultmağa çalışır: bəzi tayfaların hakimiyyətdə olması və mədəniyyətin aşağı səviyyədə inkişafına
şərait yaratması. Lakin bütün bu fərziyyələrə baxmayaraq, belə bir fikir özünü doğruldur ki, Harappa
mədəniyyəti ölkənin sonrakı mədəni inkişafı üçün əsas baza oldu.
Fərziyyələrin birini b.e.ə. II minilliyin ortalarında şimaldan Hindistanın şərq və cənub istiqamətlərinə
doğru hind- avropa dillərində danışan arilərin gəlməsi fikri təşkil edir. Heyvandarlıqla məşğul olan bu
tərəkəmələr uzun müddət öz ənənələrini qoruyub saxlamışlar. Sonralar öz əmək fəaliyyətlərində arilərin torpaqla
məşğuliyyəti başlıca yer tutur. Bu əhali, ilk növbədə kənd sakinləri idi. Böyük mərkəzi şəhərlər yox
dərəcəsində idi. Dülgərlik, toxuculuq, dəmirçilik, dulusçuluq geniş yayılmış peşə sahələri idi. Pul funksiyası
heyvanlar (inəklər) vasitəsilə yerinə yetirilirdi.
Din, fəlsəfə, dünyanı dərketmə və öyrənmə sahəsi üzrə aparıcı istiqamətlərdən birini mənəvi mədəniyyət
abidələri təşkil edirdi. Vedalar deyilən (hərfi mənası - bilik) mənbələrdə dini təsəvvür və görüşlər öz əksini
tapmışdır. Vedalar b.e.ə. II minilliyin sonu - I minilliyin əvvəlinə aid edilir. Bunlar san-skritlə yazılmış hərbi,
hakimiyyət uğrunda mübarizə, yaradıcı əmək mövzularına həsr edilmişdir.
«Müqəddəs bilik» sistemi kimi Vedalar induizmin əsas müqəddəs kitabı hesab edilməklə Qədim hind
mədəniyyətinə yeni bir cığır - veda mədəniyyəti kimi daxil olmuşdur. Onun əsasını 4 toplu təşkil edir: Riq-Veda
(himnlər kitabı), Sama-Veda (ritual və mahnı toplusu), Yadcur-Veda (qurbanvermə zamanı dua formulları),
Atharva-Veda (mahnı və nəğmə, qarğışlar). Dini aspektləri ilə yanaşı Vedalarda təmsil, nağıl, satiralar da
mövcuddur. Erkən vaxtlarda Vedalar şifahi yolla nəsildən-nəsilə ötürülür, sonralar kahinlər onları qeydə
almışdı. Bu zaman hər bir Veda ənənəvi təfsirə - Brahmana mənsub olmuşdu.
Daha sonralar veda ədəbiyyatının dini-fəlsəfi təfsiri – Upanişad və Aranyaki formasında əks olunur. Bunlar
veda teologiyasının müxtəlif sahələrinə həsr olunmuşdur. Upanişada bir qayda olaraq öyüd-nəsihətlər daxil
idi ki, onu da müxtəlif filosoflar yazmışlar. Aranyaklar - Brahman və Upanişadlar arasında əlaqəni
möhkəmləndirən mənbə rolunu oynayır. Beləliklə, veda ədəbiyyatını vedalar (samhitlər) tərtib etmiş, izahını isə
brahman, upanişad, aranyaklar aparmışlar.
Qədim hind-veda mədəniyyətində epik poemalar – «Mahabharata» («Bharat nəslinin böyük müharibəsi»)
və «Ramayana» («Ramanın qəhrəmanlıqları haqqında hekayələr») mühüm yer tutur. Poemaların mətnləri b.e.ə.
I minilliyin II yarısında reallaşdırılmışdır. Hər iki poema müqəddəs kitablar hesab edilərək hər hansı bir
münaqişədə, dini, fəlsəfi və əxlaqi məsələlərin həllində istifadə edilirdi. Buradakı fantastik səhnələr bir-birini
qədim hindlilərin həyat tərzindən olan səhnələrlə əvəz edir. Bu əsərlərin qəhrəmanları Krişna və Rama hind dini
panteonuna Vişna allahının təcəssümü kimi daxil olmuşdur. Sonralar Konfutsi, Aristotel, Kant və d. əsərlərində
səslənən «Özünə məsləhət bilmədiyini başqasına da bilmə» fikri ilk dəfə bu poemalarda səslənmişdi. Həqiqətən
də Veda, Mahabharata və Ramayana hind xalq müdrikliyinin əsil ensiklopediyası hesab edilməlidir.
Veda ədəbiyyatı dövrün bir sıra elm sahələri haqqında zəngin məlumat verir. Bunlara torpaqşünaslıq
(gübrə, toxumsəpmə, ipəkçilik, bitki zərərvericiləri və s.), tibb (xəstəliklərin siyahısı, onların əlamətləri, 760-a
yaxın müalicə qaydaları, anatomiya, patologiya, terapiya və s.), həndəsə, peşə, hərbi texnika, astronomiya və s.
aiddir.
Veda tədqiqatçıları veda allahlarının bir-birilə əlaqəsi, qarşılıqlı vəhdəti sistemini əks etdirən mənzərə yarada
bilməmişlər. Buradakı allahlar təkrarlanmış allahların əlamət və xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir.
Vedalarda dünyanın yaranması haqqında fikir çox dumanlıdır. Burada onun yaradılması bəzən heçdən,
bəzən də mingözlü, minayaqlı, minbaşlı ilk insan Puruşa (allah tərəfindən hissələrə ayrılmış) tərəfindən
yaranması söylənilir. Ölümün ardınca, arilərin ölüm dünyasının allahı hesab etdikləri Yama hakimlik edir.
Hindlilərin ən qədim ibtidai dini adətlərindən birini pirlərdə qurbanvermə mərasimləri təşkil edir.
Artıq b.e.ə. I minilliyin əvvəllərində Hindli arilər oturaq həyat tərzinə keçdilər. Çoxsaylı knyazlıqların öz
aralarındakı didişmələri adi hala çevrildi. Veda dinindəki ayinlərin mürəkkəbləşməsi kahin-brahmanların nüfuz
və rolunu gücləndirdi. Allahlar panteonunun tərkib və xarakteri dəyişdi. Bu zaman yeni bir dini cərəyan – brahmanizm
formalaşmağa başlayırdı.
Həmin dinin nəzəriyyəsinə görə Brahma geniş okeanda üzən qızıl yumurtadan yaranmışdır. Onun düşüncə
gücü yumurtanı iki hissəyə – Səma və Yerə bölür. Həyatın yaranma prosesində bəzi məqamlar (su, od, torpaq,
hava, efir), allah, ulduz, zaman, relyef və s. yaranır. İnsanlar kişi və qadın başlanğıclarında formalaşır və onların
əksi olan bitki və heyvan aləmi yaranmağa başlayır.
Brahmanizmə keçid hələ də allahların vahid iyerarxiyasını üzə çıxara bilməmişdi. Şiva Allahı müxtəlif
xarakterli dini əqidələri birləşdirir. Vişna Allahı yer üzərində olanların mühafizəçisi kimi qəbul edilir. Brahmanizmin
başlıca elementlərindən birini sansara (ruhun insan bədənində təcəssümü) yenidəndoğulma nəzəriyyəsi
təşkil edir; bu təlimə görə ölüm nəticəsində insanın ruhu başqa bir yeni cismə köçür (insana, heyvana, bitkiyə,
Allaha). Bu təcəssüm zənciri sonsuz olub, insan taleyindən-karmadan (davranış) asılıdır.
121
İlk quldarlıq dövlətlərinin formalaşması insanların hüquq, vəzifə, ictimai vəziyyətlərinə görə ayrı-ayrı
qruplara – varnalara (keyfiyyət, rəng) bölünməsinə səbəb oldu. İki mühüm imtiyazlı varna mövcud idi – brahman
(kahin) və kşatri (hərbi zümrə, şah, knyaz). Kənd təsərrüfatı, peşə, ticarət ilə məşğul olan digər kütlə xarakterli
varna isə vayşilər, lap aşağı səviyyəli varna-şudrlar idi. Bura tabe olan kütlə aid idi.
Cəmiyyətin varnalara bölünməsi «Manu Qanunu»nun yaranmasına səbəb oldu ki, burada hər bir varna
nümayəndələrinin hüquq və vəzifələri əks olunurdu.
Mahadha-Mauri dövrü
Qədim hind mədəniyyətində Mahadha-Mauri dövrünün də çox böyük mədəni əhəmiyyəti olmuşdur. Bu
dövr b.e.ə. IV-II əsrləri əks etdirən tarixdir ki, bu zaman Qanq çayı ətrafında mövcud olan quldar dövlətlərindən
biri Mahadhaya Mauri sülaləsi hakimlik etmiş və böyük mədəni tərəqqisi ilə nəinki Hindistanda, bütün Şərq
aləmində tanınmışdır. Çaynizm tərəfdarları dərvişlik edərək buna hər cür karmalardan azad olmanın və nirvanaya
çatmanın yolu kimi yanaşırdılar. Çaynizm brahman allahlarının panteonunu rədd edirdi. Çaynizm ruhun
əbədiliyini qəbul edir və nirvananı əbədi həzz kimi təzahür etdirir. Bu dini cərəyanda şər-axmaq həyat, dərvişlik
– həqiqi dini qəhrəmanlıq kimi dərk edilir.
Maurilərin görkəmli şahı olan Aşoka (b.e.ə. 273-232) buddizmi dövlət dini elan etmişdir. Həmin dinə
sitayişlə əlaqədar bir çox kilsə, çoxsaylı məbəd, monarx birlikləri yaradılmışdı.
Bir çox ədəbi və təsviri mənbələr həmin dövrün yüksək memarlıq və təsviri sənətindən xəbər verir.
Xüsusilə, dini memarlıqda türbə, monastır, məbədlər özünəməxsus yer tutmuşdur. Təkcə Aşokanın hakimiyyəti
dövründə 80 min türbə inşa edilmişdir. Bu dövrdə tikilən yarımdairəvi türbələrin yuxarısında dəfn üçün yer
ayrılıb.
Memarlıq və digər sənət elementlərinə görə Aşokanın sarayı da məftunedici idi. Həmin saray ağac
memarlığı ilə özünün yüksək səviyyəsini nümayiş etdirib.
Kuşan-Qupt dövrü.
Maurilərin ardınca Kuşanlar sülaləsi (b.e-nın I-III əsrləri) qədim Hindistanın tərəqqisini yüksəklərə
qaldırdı. Xüsusilə, Kanişkinin hakimiyyəti dövrü (b.e. 78-123) buraya aid edilir. B.e-nın I-III əsrlərində handhar
incəsənət məktəbi mühüm yer tutdu. Bu məktəbdə Şimali Hindistan, Orta Asiya, Yunan-Roma məktəbinin
ənənələri üstünlük təşkil edirdi. Bu məktəbin özüməxsusluğu Buddanın ideallaşdırılmış gözəl insan obrazında
antropomorf təsvirdə verilməsi ilə izah edilir.
Kuşan hökmranlığından sonra Quptlar sülaləsinin hakimiyyəti dövrü başladı ki, onun da əsasını rac Çandraqupt
(b.e-nın 320-330) qoydu. Bu dövrdə maddi mədəniyyət yüksək inkişaf əldə etdi. Torpaq təsərrüfatı inkişaf edir:
toxumların yeni təsnifat yaranır, kübrələrin geniş tətbiqinə yer verilir, ipəkçilik tərəqqi edir.
İpək və pambıq parçaların əldə edilməsi və onların bəzədilməsinə xüsusi diqqət yetirilir. Misdən (tondan
artıq) hazırlanmış Buddanın heykəlinin uzunluğu 2 metrə yaxın idi.
Binaların daşdan tikilməsində irəliləyiş əldə edilir. Mürəkkəb ölçmə işləri aparılan mağara məbədləri diqqəti
cəlb edir. Bu cür tikililər çoxlu sayda insan əməyini tələb edirdi. Həmin tikililərin bir cəhəti də onunla izah edilirdi ki,
burada ayrı-ayrı sənətkarlar – daş yonanlar, cilalayanların ustalığı tikililərin gözəlliyini artırırdı.
Qupt incəsənətinin zənginliyi və əlvanlığını heykəltəraşlıqdakı müxtəliflik, mağara və Açant
məbədləririndəki fasad və divarlardakı təsvirlərdən görmək mümkündür. 30-a yaxın mağarada monumental
rəngkarlıq nümayiş etdirilmişdir. Bu təsvirlərdə xalq həyatının səhnləri, Budda həyatından müxtəlif süjetlər,
rəngarəng bəzəklər, təbiət gözəllikləri üstünlük təşkil edir.
Quptların dövründə inkişaf etmiş sahələrdən biri də elm idi. Xüsusilə astronomiyanın inkişafı bir sıra
məqamlarda özünü təzahır etdirirdi. Yerin kürə şəklində olması haqqında ideyalar səslənməkdə idi. Səma ekvatoruna
görə göy cisimlərinin hərəkəti haqqında cədvəllərin tərtibinə geniş yer verilirdi.
Qədim hind riyaziyyatçıları dünya elminə əsaslı tövhələr vermişlər. Məhz Qədim Hindistanda rəqəmlərin
sıfırdan başlamaqla 10-luq say sistemi tərtib olunmuşdu.
Kimya və tibb ilə məşğul olma dini-praktiki xarakter daşıyırdı. Qədim hindlilərə metalların termik
aşılanması üsulu məlum idi. Dini səciyyəyə əsasən xəstəliklərin mənbəyi günahla izah edilirdi, lakin diaqnostika,
müalicə üsulları haqqında qədim hindli həkimlər bəşəri irəliləyişlər etmişlər. Görkəmli həkimlər Çavaka
(b.e.ə. V-IV əsr), Çaraka (e.ə-nın I əsr) cərrahiyyə əməliyyatları zamanı keyləşdirmə üsulunu tətbiq etmiş, 200-
dən artıq tibbi alətdən istifadə etmişlər.
Bu qısa məlumatlardan bir daha aydın olur ki, qədim Hindistan ilk sivilizasiyaların beşiklərindən biri
olmuşdur.
Buddizm induizmin müxalifət qolunu təşkil edərək cəmiyyətin varnalara bölünməsinə qarşı çıxış edir. Bu
din b.e.ə. VI-V əsrlərdə təşəkkül tapmışdır. Onun banisi xırda knyazlığın hakimi, real şəxs kimi tanınan
Siddşartha Qautamadır. Bu din insanların anadan olandan bərabərliyinə tərəfdar olduğuna görə öz ətrafında
aşağı təbəqənin nümayəndələrini toalaya bilmişdi. Buddizmin mərkəzində " 4 xeyirxah əməl-həqiqət" başlıca
yer tutur: əzab, əzabın səbəbi, əzabdan qurtuluş, qurtuluşun əsas yolları.
Əvvəldən buddizm yekcins din deyildir. Onun tərkibində sekta və cərəyanların mübarizəsi başlıca yer tuturdu.
Bu dində əsas istiqamətləri Hinayana ("dar yol") və Mohayana ("geniş yol") təşkil edir. Bunların başlıca
122
fərqi ondan ibarət idi ki, əgər Hinayanada xoşbəxtliyə çatmanın (nirvana) əsas yolu fərdi cəhdlərdirsə, mahayanada
xoşbəxtliyə çatma dini ənənələrə riayət edilməklə görülür. Bir çox səbəblərə görə buddizm Hindistanda
tam möhkəmlənmədiyinə görə öz yerini induizmə verdi. Hazırda bu ölkədə 6 milyon buddaçı var.
Çaynizm buddizmdən öncə təşəkkül tapmışdır. Bu dinin tərəfdarları özlərini çaynlar, ardıcılları isə Çinlər
adlandırır. Çaynizmdə mərkəzi yeri ədəbi ruh ideyası təşkil edir ki, bu da müxtəlif maddi məkanlarda (substansiya)
qərar tuta bilər. Ruh törədilən hadisələrə məsuldur. O kəs həzzə çata bilər ki, o ilahi həyata malikdir. Bütün
formalarda həyata hörmətlə yanaşmaq, zorakılığa nifrət bu dinin başlıca qayəsidir. Məhz bu prinsiplərə sadiqlik
bütün çaynları veqetarianlığa (ətyeməzlik), hətta həşəratlara xələl gətirəcək hərəkətlərə yol verməməyə sövq
edir.
Bizim eranın VII əsrində yayılmağa başlayan islamın burada kütləvi şəkildə vüsəti Dehli sultanlığı
dövrünə təsadüf edir. Sultan və padşahların 600 illik hökmranlığı Hindistanda islam icmalarının yaranamısna və
ətrafında 100 milyon insanı birləşdirməsinə səbəb oldu.
İslam hind mədəniyyətinə güclü təsir göstərdi. Burada memarlıq və rəngkarlığı xüsusi qeyd etmək
lazımdır. Monqol imperiyasının hər bir hakimi adının əbədiləşdirilməsi üçün qala-sarayların, sərdabə və
məscidlərin tikintisinə xüsusi diqqət verirdilər. Hind memarlıq abidələrinin bir çoxuna müsəlman üslubu xasdır.
Dehlidəki Qütbminarə kompleksi, Tac-Mahal saray-qəsri, Dehli və Aqradakı Qırmızı Forit, Fatehnun-Sikradakı,
Çaypurdakı saray tikililəri belələrindəndir. Müsəlman üslubunun xarakterik xüsusiyyəti onunla təzahür olunurdu
ki, bu tikililər sökülmüş tikililər üzərində qurulurdu.
İnduizm dininə zidd olan sikhizm dini Hindistanda XIV əsrdə təşəkkül tapmışdı. İnduizmdən fərqli olaraq
bu din insanların bir allah qarşısında bərabərliyi ideyasını irəli sürürdü. Bunun üçün sikxlər «5 Ka» prinsipinə
əməl etməlidirdər: saçların kəsilməsinə yol verməmək (keş), onları xüsusi daraqla daramaq (kaçha), polad qolbaq
taxmaq (kara) və xəncər gəzdirmək (kirhan). Hazırda ortodoksal sikxlər bu prinsipə əməl edir.
Xristianlığı Hindistana b.e.ə. 52-ci ildə Qərb sahilindən gəlib çıxmış müqəddəs Foma gətirmişdi. O, Hindistanda
pravoslavçılığın banisi hesab edilir. XVI əsrdə portuqaliyalılar bu ölkədə katolizmi yaymağa başladı.
XVII əsrdə isə protestantizm yayılmağa başladı. Xristianlığın bu üç təriqəti Hindistanda bu günədək
yaşamaqdadır.
Zərdüştlik Hindistana b.e-nın VIII əsrində parslar tərəfindən gətirilmişdir. Bu din Öz adını onun əsasını
qoyan Zərdüştdən götürmüşdür. Bu din onun sələflərinin rəyinə görə unikal olub, bəzi cəhətlərinə görə
yüksəkdir. Zərdüştlik üçün həqiqət, ədalət, sədaqət, qüvvətli olmaq, intizamlı, xeyirxah olmaq ən vacib
anlayışlardır. Zərdüştlükdə əsas dini ayinlər özünü dörd elementdə – su, od, torpaq və havada təzahür etdirir.
Baş allah olan Əhrimənə səcdə oda səcdə ilə ifadə olunduğundan məbədlərin tikintisinə böyük ehtiyac vardı ki,
bu da parslar tərəfindən tikilirdi. Ona görə də zərdüştçüləri – atəşpərəstlər adlandırırdılar. Təmizliyə, saflığa
riayət zərdüştçülərdə o qədər güclü idi ki, bu çox zaman qəddarlıqla da müşahidə olunurdu. Məsələn, torpağı
günaha batırmamaq şərtilə ölüləri xüsusi qüllələrdə (dakma) saxlamaq və quşlara yem etdirmək qədim hindlilərə
atəşpərəstlərdən keçən adət idi.
Hindistanda dinlərin çoxluğu ölkənin mədəniyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etmişdir.
Dairəvi heykəltəraşlıqda Aşokanın hakimliyi dövrünə aid olan Şirli kapitel mühüm yer tutur. Sonralar bu
təsvir Hindistanın dövlət gerbinin başlıca elementinə çevrildi. Aşokanın dövründə mağara məbədlərinin tikintisi
təşəkkül tapmağa başladı. Onlar çox da böyük olmurdu. Xeyli sonralar, b.e.ə. I əsrdə Karlidə (Bombey
yaxınlığında) böyük mağara yaradıldı. Bu budda məbədi olan çaytyanın uzunluğu 38 m-ə çatır. Bu tikilinin kapitel
sütunları kişi və qadın formalarındadır. Bütün bunlar bütöv qaya parçalarından yonulmuşdur.
Hindistanın şimal-qərbi olan qədim Qonxarda b.e.ə. I əsrdə yaradılmağa başlayan gözəl heykəllər
tapılmışdır. Bunlar Buddanın təsvirləridir. Bu heykəllər ölkənin digər ərazilərindəki heykəllərdən fərqlənirdi.
Burada yunan-roma incəsənətinin təsiri hiss edilməkdə idi. Buddanın duruş forması roma imperatorları, yunan
filosofları, yunan Apollonunun təsvirlərinə çox bənzəyir.
IV-VI əsrlər qədim hind incəsənətinin çiçəklənmə dövrüdür. Acanta mağara məbədləri və
monastrlarındakı təsvirlər məhz bu dövrə aid olan rəngkarlıq nümunələridir. B.e.ə. II əsrdən başlayaraq 9 əsr
ərzində burada 29 mağara, divar və tavanlardakı müxtəlif rəngarəng təsvirlər göz oxşayırdı.
Acanta təkcə budda dininin deyil, həm də elm və incəsənət mərkəzlərindən biri idi. İndi bu şəhər qədim
Hindistanın sənət rəmzidir. Buradakı təsvirlər qədim Hindistanın əyani ensiklopediyasıdır. Bunlar yüksək bədii
poetik formada yaradılıb. Buradakı təsvirlər Hind ictimai həyatının müxtəlif pillələrini – varlıdan tutmuş
kasıbadək qədəri əks etdirir. Həyatın şən təəssüratı, təbiətə, insana sevgi, bütün canlıları hiss etmək – Açanta
sənətinin əsas fərqləndirici xüsusiyyətləridir.
Kahin-brahmanlar kastasının hakimiyyətinin gücləndiyi VII-VIII əsrlərdə din öz mövqeyini məhz sənət
vasitəsilə möhkəmlətməyə çalışırdı. Ona görə də Hindistanın məbəd heykəltəraşlığı və plastikasında güclü
dəyişiklik hiss olunur.
Orta əsrlər dövrü– induist mədəniyyətinin intibah dövrü kimi qəbul edilir. Brahma, Vişna, Şivanı
birləşdirən Trimurti üçlüyünün heykəlləri mövcuddur. Heykəl allahlara simvolik sima verən qədim hindli induslar
ona etiqad edirdilər.
123
Hind mədəniyyətində özünəməxsus yer tutan musiqi öz mahiyyətinə görə Avropa sənətindən çox uzaqdır.
Qədim Hind dini musiqisi heç vaxt nota köçürülməyib. Ona görə də onu ifa edənlərdə heç vaxt bir-birinə
bənzərlik olmamışdır. Çünki hər bir ifaçı, həm də improvizasiyaçı idi. Klassik hind musiqisi xalis hind
alətlərində ifa olunurdu. Bunlara ilk növbədə vina və sitara, müxtəlif növlü barabanlar aiddir. Vina aləti simli
olub, taxta korpusdan ibarətdir. Müxtəlif növlü vina mövcuddur. Sitara da simli alətdir. Onun 7 simi mövcuddur.
Hindistanda buddizmin vüsəti ilə əlaqədar e.ə. III-I əsrlərdə paliy ədəbiyyatı da çiçəklənməyə başlayır.
Buddizmin ehkamları xalqa yaxın dillərdə olduğuna görə ədəbiyyat da bu dildə yaradılırdı ki, bu dillərdən biri
pali idi. Bu ədəbiyyatın ən məşhur abidələrindən «Tipitaka»da («Üç səbət») buddanın əsas ehkamları, mətnləri
öz əksini tapmışdır. Məs., «İntizam qaydaları toplusu» («Vinaya pitaka»), «Öyüd səbəti» («Sutta pitaka»), «Ali
müdriklik səbəti» («Abhidhamma pitaka») və s.. «Tipitaka»da erkən buddizmin tədqiqi baxımından çox dəyərli
məlumatlar vardır.
Paliy ədəbiyyatının digər məşhur nümunəsi Çatakidir. Bu, qədim folkloru əks etdirən sənət nümunəsidir.
Ümumədəbi inkişaf prosesinin növbəti mərhələsini klassik sanskrit ədəbiyyatı təşkil edir. Ona kavya
ədəbiyyatı da deyilir. Buraya həm nəsr, həm də poeziya daxildir. Bu ədəbiyyatın ən məşhur nümayəndəsi
Aşvaqhoşa (b.e.ə. II əsr)-dır. Onun «Buddanın həyatı» əsəri («Buddaxaçarita») sankrist nəsrinin məşhur
əsəridir.
Sankritst nəsrinin əhəmiyyət kəsb edən abidələrindən biri də «Pançatantra»-(«Beşlik»)dır. Əsərdə
heyvanların dili ilə insan keyfiyyətləri ilə rəmzləşdirilmiş təmsil və nağıllar verilir. Bu nəsrin görkəmli dramaturqu
və şairi Kalidasa (b.e. IV əsr)dır. Onun əsərləri hind mədəniyyətinin qızıl fonduna daxildir: «Şakuntala
üzüyündən tanıma» («Abhidcnyanaşa-kuntalan»), «Raqxanım ağzı» epik poema («Raqxuvanşa») və b.
Hind incəsənətinin qədim sahələrindən biri də teatrdır. Onun nəzəri və praktik xüsusiyyətləri hələ b.e.ə. II
əsrdə təşəkkül tapmışdır. Bu teatrı klassik sanskritsk dramına, xalq teatrına və Avropa nümunəli teatr növlərinə
bölmək olar. Belə bir mülahizə vardır ki, klassik sanskritsk dramı yunan incəsənəti ilə çox yaxındır.
B.e.ə. II əsrə Bharatanın teatr haqqında fundamental əsər olan «Teatr sənəti haqqında traktat»
(«Natyaşastra»), mərasim, səhnə tamaşaları, mahnıoxuma, musiqili müşayiət və rəqs haqqında, onların bədiiifadə
vasitələri haqqında məsələlərə diqqət yetirilir.
Kitabda klassik dram (nataka) 10-a qədər Kanon rəngarəngliyini əhatə edir.
1) populyar nağıllar süjetindən ibarət olan nataka;
2) müəllif tərəfindən düşünülmüş və yazılmış süjeti - prokarana;
3) allah və iblislər süjetindən ibarət samvakara;
4) öz sevgilisinə çatmağa cəhd edən qəhrəmanlıq süjeti - ixmrita;
5) müxtəlif mifoloji varlıqlar süjeti - dima;
6) erotik və ya komik süjet - vyayoqa;
7) patetik və ya öyüd verici süjet - anka;
8) gündəlik həyatla bağlı süjet – biraktlı, pyes-fars praxasana;
9) bir aktyor tərəfindən qəhrəman və ya erotik məzmunlu biraktlı, pyes – bhana;
10) ifaçılarının sayına görə (2-3) fərqlənən biraktlı pyes-vitxi.
İlk hind dramaturqu Aşvaqxoşu (b.e-nın II əsri) hesab edilir. Klassik dramın çiçəklənmə dövrü Kalidasa
(b.e-nın IV əsri) aid edilir. Ondan başqa məşhur dramaturqlardan Şudraku, Xarşu, Vişakhadattu, Bhasa və Bhavabhutinin
adını çəkmək olar.
Klassik dramın təşəkkülü eramızın IV-V əsrlərinə təsadüf edir. Onun tənəzzülü isə VIII əsrə aiddir.

Azərbaycan mədəniyyəti
Qədim Azərbaycan mədəniyyətinin ayrı-ayrı tərkib hissələrini tədqiq edən müəlliflər (pedaqoqlar,
sənətşünaslar, filoloqlar və başqaları) bu mədəniyyətin zəngin olduğunu sübut edirlər. Azərbaycanın qədim
sənət tarixini öyrənən tədqiqatçılar - Kərimov K., Əfəndiyev R., Rzayev İ., Həbibov N. və b. Azərbaycan
incəsənətinin dərin qatlarını tədqiq etməklə mədəniyyət tarixində xüsusi xidmət göstərmişlər. Həmin
müəlliflərin «Azərbaycan incəsənəti» adlı monoqrafiyasında qeyd edilir: «Qədim Azərbaycan incəsənətinin tarixi
bu ölkədə dövlətin yaranması tarixindən daha qədimdir. Müxtəlif incəsənət növləri ilə tanışlıq bizi uzaqlara,
ibtidai icma quruluşunun dərinliklərinə aparıb çıxarır». Elə həmin mənbədə tədqiqatçılar qədim Azərbaycan
incəsənətinin tarixi inkişaf prosesini üç dövrlə səciyyələndirirlər:
I.Alban dövründən əvvəlki incəsənət (e.ə.IV əsrə qədər);
II.Alban dövrü incəsənətinin ilk klassik mərhələsi (e.ə.IV – e-nın I əsri);
III.Alban dövrü incəsənətinin II mərhələsi (I-VII əsrlər).
Qədim Azərbaycan mədəniyyətinin tarixi e.ə.XII minillikdən başlayaraq e.ə.IV əsrə qədər olan uzun bir
mərhələni əhatə edir. Bu tarixi dövrdə ibtidai əcdadlarımız öz yaşayış və müdafiəsi üçün zəruri olan tikililəri
yaratmaqla memarlıq sənətinin ilk nümunələrinin təməlini qoymuşlar. Yaşayış üçün digər məqamları da yaddan
çıxarmamış, hazırladıqları hər növdən olan məişət və yaşayış nümunələrinə bədii görkəm və bəzək vermişlər.
Bunlar piktoqrafik, təsviri yazılardır ki, bunların da tarixi e.ə.IV minillikdən (mis dövrü) başlayır. Qədim
Azərbaycanda memarlığın sənət növü kimi inkişafı, ilk növbədə ölkədəki coğrafi mövqe, təbii ehtiyatlarla da
izah olunur. Müxtəlif növdən olan inşaat materialları, daşlar, ağac nümunələri, zəngin gil, əhəng, gəc ehtiyatları
tikinti üçün əlverişli şərait yaradırdı. Bu mənada qədim Azərbaycan memarlığı nümunələrindən mağara, meqalitik
abidələr, mengirlər, kurqanlar, dolmenlər, kromlexlər, siklopik tikililər, həmçinin yaşayış zərurətindən irəli
gələn digər ev tipli qazma, qara damların adlarını çəkmək olar. Qədim Azərbaycan memarlığının bu
nümunələrinin əksəriyyətində dini səciyyə başlıca yer tuturdu. Mengirlər, kromlexlər, kurqanlar ölülər kultu,
ağsaqqala hörmət kultunun təzahürü kimi pərəstiş, qurbangahların yerinə yetirilməsinə də xidmət edirdi ki, bu
da qədim əcdadlarımızın dini təsəvvür və dünyagörüşləri ilə bağlı idi. İbtidai memarlıq nümunələrindən olan
mengirlər haqqında müəlliflər belə qeyd edirlər: «Mengirlərin Azərbaycanda qədim dövrün sonunda (e.ə.I minilliyin
sonu, eramızın ilk əsrləri) yaradılmış insan heykəlləri ilə müəyyən yaxınlığı vardır. Bunu
aydınlaşdırmaq üçün bir daha ulu oğuz babalarımızın yaratmış olduğu və Şamaxı rayonundan (Xınıslı,
Dağkolanı və digər kəndlərdən) tapılmış daş heykəlləri nəzərdən keçirək. Belə heykəllər döyüşçülərin qəbri üstə
qoyularmış. Mengirlərdə olduğu kimi, bu heykəllər də, ölmüş döyüşçünün özünü təmsil edirdi. Bu heykəllərin
qoyulmasında məqsəd ölən adamın ruhunun gəlib həmin daş fiqurda qərar tutması üçün şərait yaratmaq idi.
Beləliklə, qədim dəfn ayininə əsasən mərhumun özü də öz dəfn mərasimində iştirak edə bilirdi».
Qədim dövr incəsənətinin nümünəsi olan mağara təsvirləri rəssamlığın təşəkkülü üçün əlamətdar
hadisə idi. Adətən, qayalıqlarda ovulan mağaralarda qayaların üzərindəki petroqliflər qədim
əcdadlarımızın həyat, təbiət haqqındakı düşüncələrini bizə məlum edir. Azərbaycan ərazisi təsvirlərlə
zəngin dünya ölkələrindən biridir. Qobustan, Ordubad, Kəlbəcərdən tapılmış qaya rəsmləri qədim
Azərbaycan təsviri sənətindən xəbər verir. Bunların içərisində Baş Qafqaz çıra dağlarının cənub-şərq
qurtaracağında yerləşən Qobustan qayaları üzərindəki təsvirlər dünyada bu qəbildən olan ən zəngin
sənət nümunələrindəndir. «Böyükdaş», «Kiçikdaş», «Çingirdaş», «Şonqardağ», «Şıxqaya», «Daşqışlaq»
qayaları üzərindəki təsvirlər iti daşla cızma üsulu ilə çəkilmişdir. Maraqlısı odur ki, bu petroqliflərlə
dünyanın bir çox tanınmış sənətşünasları maraqlanmış və onların məna və mahiyyətinin açılması
sahəsində müxtəlif mülahizələr söyləmişlər. Bu mülahizələrin bir qismi təsvirlərin dini ayinlərin
keçirilməsi vasitəsi, digərləri isə, ova hazırlığın rəmzi olduğunu iddia etməkdədir.
Qədim Azərbaycan incəsənət tarixinə məişət sənətkarlığından dulusçuluq, bədii metal, bədii keramika,
bədii şüşə, zərgərlik, həkkaklıq, hətta heykəltəraşlıq da daxildir. Qədim Azərbaycan ərazisində iki tip bədii dulusçuluq
məmulatı istehsal edilirdi. Qırmızı gil Azərbaycanın cənub rayonlarında, xüsusilə, Naxçıvanda çıxdığı
118
halda, cilalanmış qara rəngli qabların hazırlandığı digər növdən olan gil isə Qafqaz Albaniyasında idi. Keramik
qabların boyanması Azərbaycan dulusçuluğunun spesifik xüsusiyyətlərindən idi.
Bədii metalın təşəkkül və inkişafı Azərbaycanda qurğuşun, qalay, marqans metallarının kəşfi ilə əlaqədar
idi. Qədim əcdadlarımız bu metalların hər birini mislə əridərək daha keyfiyyətli, davamlı olan tuncu kəşf etdilər.
Bu məhsul istehsal aləti, silah və kult əşyalarının hazırlanması üçün daha əlverişli idi. Tunc dövrünün əsasını
qoyan bu metal mədəniyyəti, sənət tarixi üçün də çox əlamətdar hadisə idi. Hazırlanan tunc materiallar, əşyalar
üzərindəki piktoqrafik təsvirlər qədim azərbaycanlıların özünəxas fəlsəfəsindən, yaradıcılıq qabiliyyətlərindən
xəbər verən ən nadir nümunələrdir. Xüsusilə, bədii məzmuna malik nümunələrdə dini səciyyə daha üstünlük
təşkil edir. Şəmkir rayonu ərazisində bir neçə ölünün dəfn edildiyi ümumi qəbirdən tapılmış tunc məmulatı
bədxah ruhlara qarşı animistik və magik səciyyə kəsb edir. Həmin quşların içi boş olan bədənlərində ölülərin
ruhu guya əbədi «rahatlıq tapacaqmış». Tunc fiqurun solundan və sağından bədxah ruhları qovmaq üçün iki
zınqırov da asılmışdır.
Qədim Azərbaycan mədəniyətindən söhbət açarkən həmin tarixin Alban dövrü kimi tanınan səhifəsinə
nəzər yetirmək mütləq zəruridir. Belə ki, bu dövrün mədəniyyəti iki inkişaf mərhələsi ilə səciyyələnir: birinci
mərhələ e.ə.IX – I əsrləri, ikinci mərhələ isə, I-VII əsrləri əhatə edir. Birinci mərhələdə incəsənətin bədii keramika,
zərgərlik, bədii şüşə, həkkaklıq, heykəltəraşlıq, memarlıq da özünəməxsus formada inkişaf etmişdir.
Təkcə onu qeyd etmək olar ki, bir çox qədim şəhərlərimizin adı həmin dövrlə bağlı olmuş, bünövrəsi tarixin bu
çağlarında qoyulmuşdur.
Qədim Azərbaycan mədəniyyətinin mühüm bir tərkib hissəsini əcdadlarımızın söz vasitəsilə ötürdükləri
ədəbi düşüncələri, özünəməxsus ədəbiyyatı olmuşdur. Bütün dünya xalqlarında olduğu kimi, qədim
azərbaycanlıların da ədəbiyyatı onların gündəlik həyatı, məişəti, dünyagörüşləri ilə bilavasitə bağlı olmuşdur.
«Azərbaycan xalqı və onun ulu əcdadları üçün hələ sinifli cəmiyyətin yaranmasıdan çox-çox əvvəl xalq
təxəyyülündə şüursuz bədii bir şəkildə işlənmiş təbiət və ictimai formalar incəsənətin müqəddəs şərti olmuşdur.
Azərbaycan xalqı da təxəyyüldə və təxəyyül vasitəsilə təbiət qüvvələrinə üstün gəlməyə, onları tabe etməyə və
müəyyən şəklə salmağa çalışmışdır". İncəsənətin digər sahələrində olduğu kimi, ədəbiyyatda bu «şəkil» özünü daha bariz formada
göstərir. Xüsusilə, dini görüşlərin söz vasitəsilə əfsanə, əsatir, rəvayət, nağıllar, bayatılar, dastanlarda
təcəssümünü çox aydın şəkildə görmək mümkündür. Bütün bunlar yazılı ədəbiyyatdan çox-çox əvvəllər mövcud
olmuş şifahi ədəbiyyatın nümunələridir. Qədim Azərbaycan ədəbiyyatının bütün nümunələrində dini görüşlərin
təzahürü kimi, süjetləri, motivləri, zoomorfik və antropomorfik, kosmik surətlərlə rastlaşmaq mümkündür.
Bədii sözün, şerin hətta «allahlara belə təsir edə biləcək qüdrətinə inanan qədim azərbaycanlı da təbiət
qüvvələrini, təbii hadisələri, öz arzusuna, istəyinə tabe etdirmək məqsədilə xüsusi sehr düsturları-ovsunlar
yaradırlar ki, bu da xalq şerimizin mənşəcə ən qədim, sadə, ibtidai növlərindən biri olaraq əsrlər boyu
yaşamışdır». Bu cür sehr, ovsunu hələ uşaq yaşlarından sevə-sevə oxuduğumuz, qüdrətinə, möcüzəsinə heyran
qalaraq inandığımız nağıllardan, əfsanələrdən görmək mümkündür ki, Azərbaycanın şifahi ədəbiyyatı bu cür
əsərlərlə çox zəngindir: «Məlikməmməd», «Qolsuz qız», «Sehrli xalça», «Təpəgözün nağılı» və s.
Dünya xalqarının nağıl yaradıcılığı təcrübəsini tədqiq edən alimlər belə bir yekdil nəticəyə gəlmişlər ki,
nağıllar dünyanın yaranışı, quruluşu haqqında ən ibtidai, həm də mifoloji təsəvvürləri əks etdirir. Bu
təsəvvürlərin qayəsini dini düşüncələr əks etdirir. Azərbaycan nağılı «Məlikməmməd» də bunu çox aydın
görmək olar. Məlikməmmədin yeraltı aləmə düşməsi, buranın sakinləri – divlər, əjdəhalarla, digər qara-şər
qüvvələrlə görüşü dediklərimizi sübut edir.
Mərasimlər Qədim Azərbaycan şifahi söz mədəniyyətinin formalaşmasında xalqın məişətinə, həyatına aid
olan bir çox adət-ənənələrdən irəli gəlir. Novruz mərasimi ilə bağlı ədəbi nümunələr, şer nümunələri, nəğmələr,
sayaçı sözləri belələrindəndir ki, bu günə qədər onlar müasir mədəniyyətimizdə çox vacib yer tutur:

Nəğmələr əcdadlarımızdan biz müasir azərbaycanlılara ötürülən mənəvi mədəniyyət nümunələridir. «Kosa-
kosa», «Qodu-qodular. «Gün çıx, gün çıx», «Ovçu Pirim» kimi nəğmələr qədim Azərbaycan şifahi
mədəniyyətinin nümunələrindəndir.
Qədim Azərbaycan ədəbiyyatından danışarkən əcdadlarımızın müqəddəs saydıqları «Avesta»nı da yada
salmaq zəruridir. «Avesta»da qədim azərbaycanlıların dini, əxlaqi, ictimai, siyasi, fəlsəfi görüşlərinin bir çox
cəhətləri bədii şəkildə əks etdirilmişdir. Sinifli cəmiyyətə keçid dövrünün məhsulu olan bu əsərdə bir çox laylalar
məhz folklorla bağlıdır.
Qədim Azərbaycan mədəniyyəti üçün səciyyəvi xüsusiyyət - ibtidai elmi biliklərin təşəkkülü idi. Yuxarıda
qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycanda metal növlərinin istehsalı, onların digər qarışıqlar sayəsində tərkibinin
dəyişdirilməsi ibtidai biliklərdən xəbər verir. Tunc və digər metal xəlitələrinin hazırlanması gələcək metallurgiya
elminin formalaşması üçün əsas idi.

QƏDİM İRAN MƏDƏNİYYƏTİ 

Mesopotamiyadan şərqdəki vadilərdə və dağlardakı yaylalarda iranlı (fars) tayfaları köçəri həyat sürürdülər. Bu ərazidə yaranmış İran dövlətinin əsasını Əhəmənilər sülaləsi qoymuşdur. Farsların başçısı I Kambiz Midiyaya tabe idi. O, Midiya çarı Astiaqın (584-550) qızı Mandanaya evlənmişdi. Mandanadan olan Kir (e.ə. 558-530) inzibati və pul islahatı keçirdi. Vahid pul sistemi yaratdı. Ölkə 20 satraplığa bölündü. Satraplığa satrap başçılıq edirdi. Persepolla yanaşı, Babil, Suz, Ekbatan şəhərləri də İranın paytaxtı idi. İran-yunan müharibələrində (e.ə. 490-449) İran məğlub oldu. Əhəmənilər dövründə mixi yazı əsasında qədim fars yazı növü icad edildi. Farslar şəmsi-qəməri (günəş-ay) təqvimi tərtib etmişlər. E.ə. zərdüştlük Əhəmənilərin rəsmi dini oldu. I Dara Bisütun qayası üzərində ən məşhur kitabə həkk etdirmişdir. Pasarqad şəhərinin ətrafında böyük qülləli bina və onun ətrafında ibadət üçün binalar tikilmişdi. Farslar bu sahəni Təxti-Süleyman adlandırırdılar. Persepol xarabalıqlarına orta əsrlərdə TəxtiCəmşid deyirdilər. Əhəmənilər imperiyası e.ə. IV əsrin sonunda zəiflədi, İsgəndər Persepol şəhərini tutdu, İranın sonuncu padşahı III Dara öldürüldü. İran Əhəmənilər imperiyasına son qoyuldu. Bir neçə əsrdir ki, elmi və bədii ədəbiyyatda İran və fars dövləti anlayışları yanlış olaraq sinonim kimi işlədilir. Bunun yanlış olmasının başlıca səbəbi İranda tarixən məskunlaşan xalqların unudulması, nəzərdən qaçırılmasıdır. Nəticədə təqribən 3 min ildən çox bir müddət ərzində İran ərazisində yaraşan mədəniyyət və digər mənəvi sərvətlər yanlış olaraq farsların adına çıxarılır. Avropa və rus tarixçi və ədəbiyyatçılarının bir qismi hətta ifrata vararaq bütövlükdə İranı Persida adlandırmışlar. Bəzi tarixçilərin fikrincə, «İran» adı əslində coğrafi anlayış olmaqla geniş bir əraziyə (yaylaya) şamil edilir. Bu coğrafi anlayış bəzən İran dilləri qrupunu bildirən məfhum kimi də işlədilir. İran dilləri qrupuna fars, puştu, tat, Mazandaran, tacik, Gilan, kürd və başqaları daxildir187 İran mətnləri qədim fars mətnlərində, eləcə də hələ də mübahisəli olan «Avesta» mətnlərində təmsil olunmuşdur. Bir sıra Azərbaycan alimləri Avesta dilinin fars dili ilə əlaqəsini qəbul etmirlər. Sonralar Urartu mədəniyyətində məzdəkilik şəklində özünü göstərən zərdüştiliyin əsl sahibi etnik cəhətdən türk qəbilələrindən təşkil olunmuş midiyalılardır və Urartu mədəniyyətinə indi sahib durmuş ermənilərə nəinki məzdəkizmin və zərdüştiliyin, hətta etnik kökü etibarilə «onoqurlarla»- »utiqurlarla», yəni türk tayfalarına bağlanan Urartu dövlətinin və mədəniyyətinin də qətiyyən aidiyyəti yoxdur. Burada eyni zamanda udin-kutilərin də tarixi adlarının təhrifindən danışılır, sözlərin əslən yəhudi mənbələrində «Uqin» («Uquz») olduğu təsdiq edilir ki, bu etnosların da qədim türklərə məxsusluğu aydındır. Beləliklə, Avestanın bizə gəlib çıxmış kitabları qədim Azərbaycan ədəbiyyatının əsərləridir. Coğrafi anlayış kimi İranın əhatə etdiyi ərazi və orada yaşayan müxtəlif xalqların nümayəndələri bu ölkəni özlərinin doğma vətəni hesab etmişlər. Deməli, «İran» adı altında yalnız bir xalqın - yəni farsların vətəni deyil, əksinə, bir sıra xalqların vətəni başa düşülməlidir. Bunu «İran» mədəniyyəti anlayışı haqqında da demək olar. Lakin «İran» mədəniyyətinin müxtəlif tarixi dövrlərin məhsulu olduğu da unudulmamalıdır. Qədim İran mədəniyyəti İran yaylasının və onunla həmsərhəd Orta Asiya vilayətləri əhalisinin, çoxsaylı İran tayfa və xalqlarının yaratdığı mədəniyyətdir. Həmin mədəniyyətin yaradılmasında Azərbaycan xalqının inkaredilməz rolu olmuşdur. Tarixçilərin fikrincə, e.ə. III-II minilliklərdə Urmiyyə gölü hövzəsində kuti, lullubi, su (suv), turukki tayfaları yaşayırdılar. Həmin tayfalar adları bizə məlum olmayan, lakin başqa (o cümlədən Hurri, Qafqaz, Elam) dillərində danışan əhali ilə ünsiyyətdə olmuşlar. Eramızdan əvvəl I minillikdə İran ərazisində kuti və lullubi etnosları ilə yanaşı, bir sıra başqa ad daşıyan tayfalar da yaşamışlar. Urmiyyə gölü hövzəsində Manna dövləti yarandıqdan sonra, onun ərazisi Assur mixi yazılarında «Mannaya ölkəsi», yəni «mannalıların ölkəsi» adlanırdı. Yəqin ki, «mannalı» anlayışı188 bir sıra etnosların, o cümlədən etnik cəhətdən qohum olan etnosların ümumi adı olmuşdur. Lakin Manna xüsusi antroponim və yer-toponim adlarının təhlili mövcud olan dillər barədə mühakimə yürütməyə imkan verir. Manna yer adlarının bir qismi türk dillərində izah olunur. Bəzi Manna hökmdar adları türk mənşəli hesab oluna bilər. Çox güman ki, bu etnos hələ Aratta dövründə burada yaşayırmış və ölkədə onun dilində işlənən söz ilə Aratta (Alateye, yəni «dağ», «dağlıq ölkə») adlanmışdır. Bu toponimlər prototürk, yaxud protoazərbaycan dilinə mənsub idi. Lullubi, turukki və sular Arattanın sakinləri olmuşlar və prototürk (protoazərbaycan) dilində danışırmışlar. Bununla əlaqədar «turukki» etnonimini «türk» adının erkən forması kimi qəbul etmək olar. İranın, İraqın, Türkiyənin, Zaqafqaziyanın, Orta Asiyanın bir çox ərazilərində hələ ən qədim dövrlərdən türklərin məskunlaşması məsələsini müdafiə edən alimlərimizin sırası getdikcə artmaqdadır. Coğrafi anlayış kimi İran yaylasının sərhədləri Qərbdə Zaqros dağlarından, Şərqdə Hindistan (İndi Əfqanıstan, Pa-kistan) ərazisindən, Şimalda Araz çayından başlayır, Cənubda fars körfəzinə çatır. Bu ölkə son zamanlaradək «Persiya» (Farsistan) adlanırdı. XX əsrdə dövlət tərəfindən rəsmi olaraq «İran» adı qəbul edilmişdir. Bəzi alimlərin fikrincə, «İran» adı qədim dövrdə «Ariana» («ari» ölkəsi) şəklində işlədilirmiş, lakin Ariana qədim yunan qaynaqlarında bütün İran yaylasına yox, ancaq onun Şərq hissəsinə (indi: Seistana) şamil edilirdi. Avestada həmçinin «Arianam veyca» («ari ölkəsi») adı çəkilmişdir. Bəzən bu ölkəni Orta Asiyada qədim Xarəzm ərazisində yerləşdirirdilər. Mərv və Herat şəhərini onun mərkəzi hesab edirdilər. Əhəmənilər dövründə Arey («Ariya») Xarəzm və Soqdiana ilə bir canişinliyə daxil idi və Xarəzmdə axan çay Ak adlanırdı (ola bilsin ki, Ak çay adı türk sözü ak (aq) «ağ, ağımtıl (çay)» mənasını daşıyırmış). Beləliklə, Arianam (Ariana) Arey İran yaylasının Şərq və şimal-şərqində müəyyən əraziyə verilən ad olmuşdur. «Ariana» adının İran formasına çevrilməsi inandırıcı deyildir, «İran» adının əmələ gəlməsində başqa komponentlər iştirak etmişdir. Ariana xoronimi «ari» tayfa adından əmələ gəlmişdir. Türk dillərində ari - arı «təmiz, alicənab, kübar «müqəddəs» mənalarını saxlamışdır. «Ari» tayfa adını da eyni cürə mənalandırırlar. «İran» adında isə «ir» etnonimi və an cəm şəkilçisi iştirak edir. Etnonim «ir» qədim türk dillərində ər, er sözlərinin digər fonetik forması olmaqla, «kişi, cəsur, qoçaq» mənalarını daşıyırdı. «Arı» və «ir» sözləri ancaq türk dillərində qalmışdır. Hind-İran tayfaları birliyi e.ə. II minilliyin sonu-I minilliyin əvvəlində parçalanmışdı. İrandilli tayfalar cənub-şərqi Avropadan hərəkətə başlamış, bir qismi Orta Asiyaya getmiş, digər qismi isə Qafqaz dağlarını aşaraq İran yaylasına gəlmişdir. İkinci ehtimala görə, onlar Orta Asiyadan hərəkət edərək İran yaylasında tədricən məskunlaşmışlar. Tarixi-filoloji dəlillərə əsaslanan başqa ehtimala görə, HindAvropa dil birliyi Ön Asiyada Hind və İran qollarına parçalanmış, Hind dilini daşıyan etnoslar Hindistana yönəlmiş, İran dillərində danışanlar isə İran yaylasında məskən salmışdır. Eyni zamanda müxtəlif dövrlərdə İrandilli tayfaların bir qismi Qafqaza və Orta Asiyaya hərəkət etmişdir. Hələ e.ə. III-II minilliklərdə İran ərazisində müxtəlif dövlətlər meydana gəlmişdi. Əsrlər keçdikcə həmin dövlətlər birbirini əvəz etmişdir. Aratta, Lullubi, Kuti, Elam, Midiya, Urartu, Manna, Əhəmənilər, Atropatena, Sasanilər və s. dövlətlər tarix səhnəsinə çıxmış, bəzisi isə uzun müddət ömür sürmüşlər. Həmin dövlətlərin ərazisində yaşayan xalqların mədəniyyətində eyni cəhətlər çox olmuşdur. E.ə. I minillikdə zərdüştilik qəbul edildikdən sonra bu özünü mədəniyyətdə də göstərmişdir. Həmin dinin müxtəlif xalqlar tərəfindən qəbul edilməsi onların mədəniyyətinin formalaşması işində müxtəlif xalqların iştirak etməsinə böyük təsir göstərmişdir. Məlum olduğu kimi, İranın ən qədim əhalisi müxtəlif allahlara sitayiş edirdi. Qədim Elamda allahlar panteonu mövcud idi. Qaynaqlar Urmiyyə gölü sakinlərinin dini dünyagörüşü barədə çox cüzi təsəvvür yaradır. Burada çoxallahlılıq-politeizm, bütlərə sitayiş mövcud olmuşdur. Tarixi faktlar sübut edir ki, assurilərdəfələrlə Manna allahlarının təsvirlərini qənimət kimi aparmışdılar. İranın cənubunda olan xalqlar, o cümlədən farslar arasında zərdüştilik təlimi yayılmışdı. Herodotun verdiyi məlumata görə, onlar məbəd tikməzdilər, ibadəti açıq havada keçirərdilər. Həmin xalqlar müxtəlif təbiət qüvvələrinə sitayiş edirdilər. Günəş, su, ay, külək və s. dini ibadətə çevrilmişdi. Bütün bunlar Avestada təsvir olunan miflərdə öz əksini tapmışdı. İran mədəniyyəti haqqında əsas məlumatlar qədim abidələrdə qorunub saxlanılmışdır. Həmin abidələr içərisində Avesta özünəməxsus yer tutur. Avestada ən qədim əsatirlər öz əksini tapmışdır. Bunlar eyni zamanda «Şahnamə», «Bəhmənnamə», «Camasbnamə», «Geştasbnamə», pəhləvi kitabları, «Artaviraknamak» və s. əsərlərdə geniş şəkildə təsvir olunmuşdur. Div, pəri, əjdaha, Simurq quşu kimi mifoloji obrazlar, o cümlədən tarixi şəxsiyyətlər hesab edilən Cəmşid (Avestada ilk insan, ilk padşah Yima adlanır), Huşəng, Təhmuras, Kəyumərs, Zöhhak, Fərudin, Mənuçöhr, Nuzər, Gərşasb və b. adlar təkcə farsdilli ədəbiyyatda deyil, həmçinin türk xalqlarının dastan, əsatir yaradıcılığında geniş əksini tapmışdır. Həmin eposlardakı təsvirlər təbiət qüvvələrinin canlılaşdırılmasından başlanır. Tarixin əvvəllərində bu inikasın obyektləri, hər şeydən əvvəl, təbiət qüvvələrindən ibarətdir və bunlar sonrakı təkamül zamanı müxtəlif xalqlarda ən müxtəlif və cürbəcür şəkildə canlandırılır. Bu ilkin proses müqayisəli mədəniyyət vasitəsi ilə hər halda HindAvropa xalqları arasında izlənərək, Hind vedalarındakı ilk təzahürünə qədər araşdırılmış, onun sonrakı inkişafı isə hindular, farslar, yunanlar, romalılar, germanlar, keltlər, litvalılar və slavyanlar arasında ətraflı tədqiq edilmişdir. Dünyagörüşü əsasında doğulmuş fantastik obrazlar öz müstəqilliyini uzun müddət saxlaya bilir. Burada onun reallığına zəif də olsa, inamın olması mühüm rol oynayır. Lakin fantastik obrazlar doğulduğu dünyagörüşü atmosferini yaşayaraq bədii şüura çevrilir, obrazlar və motivlər dairəsini yaradır. Qədim Şərq mədəniyyətində, onun mifologiyasında allah obrazları üstünlük təşkil etmişdir. Qədim İran mədəniyyət nümunələrində isə mifoloji şahların təsvirinə daha çox yer verilmişdir. Həmin şahları təsvir edən eposlar içərisində Firdovsinin «Şahnamə»si mühüm yer tutur. Qədim yazılı abidələrdə, o cümlədən «Şahnamə»də mifoloji şahlar həmçinin mədəni qəhrəmanlar rolunda çıxış edir. «Şahnamə»də ilk mifoloji şah kimi Kəyumərs təsvir olunur. Kəyumərs paltarı kəşf edir, çiy ət yeməkdən bişmiş ət yeməyə keçməkdən ötrü odu kəşf edir. Kəyumərs Əhrimənin yaratdığı divlərlə mübarizə edir, bu yolda onun oğlu Siyamək qurban gedir. Yalnız Siyaməkin oğlu, Kəyumərsin nəvəsi Huşəng atasının intiqamını alır. Huşəng surəti bir mifoloji şah surəti kimi mürəkkəb obrazdır. Qədim İran mifologiyasının mədəni qəhrəmanları içərisində Huşəng özünəməxsus yer tutur. «Pardaxta» titulunun Huşəngə aid olması ehtimalı mövcuddur. «Avesta»da bu titul Huşəngin adı ilə yanaşı çəkilir. Sülalə anlayışı verən «Pardaxta» əvvəllər Huşəngin adı olmuş, sonradan isə onun tituluna çevrilmişdir, daha sonralar isə İranın bütün mifoloji və əfsanəvi hakimlərinə, o cümlədən İranın əbədi düşmənləri olan Əfrasiyaba, hətta Zöhhaka da aid edilmişdir. Xaoşyanqa (Huşəng «Avesta»da belə adlanır) Pardaxta Ahura Məzdanın göstərişi ilə 7 ölkəni idarə edən ilk insan olmuşdur. (7 ölkə anlayışı iranlıların və qərbi türklərin xalq yaradıcılığında «bütün dünya» kimi başa düşülür). Huşəng təkcə adamlar üzərində deyil, həmçinin divlər və cadugərlər üzərində ağalıq edirmiş. Huşəng divlərin qoşununu elə darmadağın etdi ki, onlar birdəfəlik zülmətdə gizlənməli oldular. O, iki dəfə Mazandaran divlərinə qalib gəlir, sonra Ahura Məzdaya böyük qurban verir. Huşəng odu kəşf edir, balta, mişar icad edir, adamlara torpağı əkib becərməyi öyrədir, oda sitayişin əsasım qoyur. O, əlindəki daşı dağdakı vəhşi ilana atır, ilan daşdan yayınır, lakin daş qayaya dəydikdən sonra oradan od çıxır.

Yunanıstandan başlayaraq Həbəşistana, Liviyadan başlayaraq Hindistana qədər uzanan bu imperiya bir dildə, aramey dilində danışırdı. Əhəmənilər sülaləsinin nümayəndələri Kir, Kambiz, I Dara və başqaları müdrik dövlət müşavirləri vasitəsilə dövlət idarəçiliyində böyük uğurlar qazanmışdılar. Midiyanı, Babilistanı və Misiri işğal edərək həmin ölkələri öz hakimiyyəti altına salmışdılar. Bu ölkədə Zərdüştlü kimi dualist dini hakim din idi. Həmin dində xeyir allahı Ahuraməzda, şər allahı Əhrimən arasında əbədi mübarizə gedir. Bu isə həm mədəniyyət və incəsənətdə, habelə müqəddəs dini kitab olan «Avesta»da öz əksini tapmışdır. Persepol şəhərinin saraylarındakı təsvirlər, Bisütundakı yazılar diqqəti cəlb edir. Məlum olduğu kimi, Qədim İran çoxallahlığın hökm sürdüyü bir ölkə olmuşdur. Lakin Zərdüştlük təkallahlığa doğru böyük addım hesab oluna bilər. Bu isə mifologiyada, şifahi və yazılı ədəbiyyatda öz əksini tapmışdır. Haxamanişlərin dövründə İranın cənubunda Pasarqad və Persepol şəhərləri salınmışdı. Pasarqad şəhərinin tikilməsini II Kuruşun adı ilə bağlayırlar. Pasarqal haxamanişlərin müqəddəs şəhəri hesab edilirdi. Burada şahlara tacqoyma mərasimi keçirilirdi. Şəhərdə gözəl şah sarayları tikilmişdi. Onu qala divarları əhatə edirdi. Burada böyük bir sahəni tutan qülləli bina inşa edilmişdi, yan-yörəsində ibadət üçün tikintilər vardı. Bu sahəni farslar Təxti-Süleyman, qülləni isə Zendan-i Süleyman adlandırırlar. Saray divarlarında dörd qanadlı heyvan təsvir olunmuşdu, üstündə isə "Mən Kuruşam, Haxamaniş şahıyam" yazılmışdı. Saraylardan aralı bir yerdə Kuruşun məqbərəsi tikilmişdi. Saraylar qara və ağ daşdan bəzədilir, divarlara müxtəlif mövzulu naxışlar vurulurdu. Persepol Şirazdan 50 km aralı, şimalda yerləşirdi. Şəhərin salınması I Daranın adı ilə bağlıdır. Persepolun xarabalığı orta əsrlərdə Təxti-Cəmşid adlanırdı. Burada böyük saray dəsti yaradılmışdı. Saraylar yaşayış binalarından və ziyafət otaqlarından (apadana) ibarət idi. Sarayın özülünə 9.6 kq ağırlığında qızıl və gümüş lövhələr qoyulmuşdu. Lövhələrdə üç dildə (Elam, Babil və qədim fars) yazı həkk olunmuşdu. Divarlarda müxtəlif səhnələr (saray adamları, bac-xərac gətirən başqa xalqların nümayəndələri) təsvir olunmuşdu. Persepolda yeni il bayram şənlikləri keçirilərmiş. Ehtimala görə, yeni il bayramı martın 22-də başlarmış. Haxamaniş şahları Suz şəhərində geniş tikinti işləri aparırdılar. Suz şəhərində saray tikintisi barədə I Daranın kitabəsi məlumat verir: "Bu sarayı mən Suzda tikdirdim. Onun bəzəkləri uzaqlardan gətirilmişdir. Torpaq çox dərin, ta ki qayanın özülünə çatınca qazıldı. Sidr Livan dağlarından gətirildi. Assur xalqı onu Babilə gətirdi. Karilər və İoniyalılar onu Suza çatdırdılar. (Hind) palıd ağacı Qəndəhər və Kirmandan gətirildi. Burada işlədilən qızıl Sard və Baktriyadan gətirildi. Əlvan daşlar, lacivərd və əqiq ki, burada istifadə olunurdu, Soqddan gətirilmişdi. Burada işlədilən tünd göy əlvan daş (firuzə) Xarəzmdən gətirilmişdi. Burada istifadə olunan gümüş və tunc (yaxud qara ağac) Misirdən gətirilirdi. Divar bəzəkləri İoniyadan gətirilmişdi. Burada işlədilmiş fil sümüyü Efiopiya (Kuş), Hindistan və Araxoziyadan gətirilirdi. Burada işlədilən daş sütunlar Elamın Abiraduş kəndindən gətirilmişdi. Daşyonanlar ioniyalı və lidiyalılardı. Qızılla işləyən zərgərlər midiyalı və misirlilərdi. Ağaca naxış vuran adamlar midiyalı və misirlilərdi. Kərpic tökən adamlar babillilərdi". I Dara böyük bir təmtəraqla Suz şəhərində saray dəsti inşa etdirdi. Burada 100-dən çox otaq tikilmişdi, 12 ölkədən material gətirilmişdi. Saraya ağ, qırmızı, qara və Sarı mərmər döşənmişdi. Ziyafət otağının tavanı 20 m-lik sütunlara dirənirdi, sütunların yuxarı hissəsi öküz başı rəsmi ilə bəzənmişdi. Ruradan tapılmış kitabədə deyilirdi: "Bax, bu ölkələrdən saray üçün bəzək gətirmişdilər. - Pars, Elam, Midiya, Babil, Assuriya, Ərəbistan, Misir, dənizarxası ölkələr, Lidiya, İoniya, Urartu, Kappadokiya, Parfiya, Drangiana, Areya, Xarəzm, Baktriya, Soqdiana, Qandhara, Skitiya, Sattagidiya, Araxosiya...". Nəqşi-Rüstəmdə (Persepol yaxınlığında) Haxamaniş dini abidələr dəsti yaradılmışdı. Burada I Daradan başlayaraq dörd Haxamaniş şahının qaya oyuqlarında məqbərələri inşa edilmişdi. Haxamanişlər dövründə mixi işarələr əsasında qədim fars yazı növü icad edilmişdi. Bu yazı "hecalı əlifbadan" ibarət idi. Qədimfars mixi yazısının yaradılmasını I Daranın adına çıxırlar. Bəzi mülahizələrə görə, bu yazı növü əvvəllər də işlədilirdi, guya onu midiyalılar Urartu mixi işarələrinin təsiri altında icad etmişdilər, sonra haxamanişlər bu yazı növünü midiyalılardan mənimsəmişdilər. Lakin bu mülahizəni təsdiq edə biləcək Midiya mixi yazısı nümunəsi tapılmayıb. Ehtimal edirlər ki, midiyalılar akkad, yaxud arami yazı növündən istifadə edirdilər. Herodotun məlumatına görə, midiyalı Harpaq II Kuruşa məktub yazmışdı, Kuruş özü Astiaqın adından məktub tərtib etmişdi. Bəziləri bu məktubların Midiya mixi yazısı ilə tərtib olunduğunu söyləyirlər. Lakin bu məktubların Elam mixi yazı növü ilə tərtib olunması fikri həqiqətə daha uyğundur. Hələ qədim fars yazı növü icad olunmazdan əvvəl I Daranın göstərişləri Elam, akkad və arami işarələri ilə yazılırdı. Bisütun yazısında I Dara deyir: "Mən əvvəl işlədilməyən kitabə növü yaratdım. (Bu) ari dilində gil və gön üzərindədir". Beləliklə, o, ilk dəfə ari dili mətnlərini yazıya köçürtdürdü. Belə hesab edirlər ki, ari dili anlayışı qədim fars və Midiya dillərini nəzərdə tuturmuş. Lakin bu belə deyil. Bəzi mülahizələrə görə, fars dili Midiyada da işlənirdi. Qədim fars mətnlərindəki bəzi fonetik fərqlər Midiya dilinə aid edilir, halbuki onlar əslində fars dilinin dialekt formalarıdır. Əksinə, belə də fərz edirdilər ki, Bisütun yazısının qədim fars nüsxəsi əslində, guya Midiya dilində tərtib olunmuşdu. Demək olar ki, Bisütun kitabəsinin Elam və Akkad nüsxələri qayaya əvvəlcə həkk olunmuş, sonra isə qədim fars yazı növü ilə tərtib edilmiş mətnlər Bisütun qayasına köçürülmüşdü. Haxamaniş kitabələri qədim fars, Elam və akkad dillərində müxtəlif mixi yazı növü ilə tərtib olunmuşdu. Eyni zamanda, arami dili və əlifbasından istifadə edirdilər. Qədim İran əhalisi təqvim sistemi yaratmışdı. Ən qədim təqvim elamlılara mənsub idi. Onlar ilk əvvəl Akkad təqvim sistemindən istifadə edirdilər. Ayların Elam dilindəki əvəzi qaynaqlarda əks olunmayıb. E.ə. I minilliyə aid qaynaqlarda Elam aylarının adı çəkilmişdir, lakin burada qədim fars dilinin təsiri özünü göstərirdi. Elam təqvimi qəməri təqvim əsasında yaranmışdı. Elam dili və mədəniyyəti Haxamaniş dövlətinin  tərkibində müəyyən əhəmiyyətli mövqeyə malik idi. Sənədlər elam dilində tərtib olunurdu. Suz mərkəz şəhərlərindən birinə çevrilmişdi. Burada Haxamaniş şahlarının xəzinəsi saxlanılırdı. Suz canişini eyni zamanda xəzinədar (elam dilində kabnişkir) idi. Haxamaniş dövləti dağıldıqdan sonra Elimaida da (keçmiş Elam) Kabnişkirlər (xəzinədarlar) sülaləsi hakimiyyətə gəlmişdi. Kabnişkiri sülaləsi hökmdarları pul kəsirdilər və hətta parflara tabe deyildilər. Eramızın II əsrində bu son Elam sülaləsinin də hakimiyyətinə son qoyuldu. Elam mədəniyyətinin izləri e.ə. VI minilliyə aid arxeoloji laylardan üzə çıxarılmışdı. Sonrakı minilliklərdə Elam mədəniyyətinin təsiri geniş yayılmışdı. Bu təsiri nəinki İran yaylasında və İkiçayarasında, həm də Cənubi Qafqazda və hətta Hindistanda müşahidə etmək mümkündür. Sinfi cəmiyyətə keçid zamanı Elamda piktorafik (şəkli) yazı sistemi icad edilmişdi. Buna oxşar işarələr Hindistanda da tapılmışdı. Bu işarələrin sayı təxminən 500-ə çatırdı. Piktoqrafik yazı sisteminin inkişafı Elam xətti yazı formasının meydana gəlməsinə səbəb olmuşdu. Xətti yazı piktoqrafik işarələrin sxematik (cizgi) görkəmini əks etdirir. Xətti yazı 80 və ola bilsin ki, daha çox işarəyə malik imiş. E.ə. III minilliyin ikinci yarısında elamlar Şumer-Akkad mixi yazı sistemini mənimsəmişdilər. Mixi yazı işarələri elam dilinin xüsusiyyətinə tam da olmasa uyğunlaşdırılmışdı. Mixi yazı elam dilinin fonetikasını, səs xüsusiyyətlərini aydın verə bilmirdi. Mixi işarələri ilə tərtib olunmuş ilk elamdilli yazı "Naram-Suen ilə müqavilənin" mətnindən ibarətdir. Elam mixi işarələrinin sayı 200-ə çatırdı. Bunlardan 174-ü hecalı işarələrdən, 25-i isə söz bildirən işarələrindən (loqoram) ibarət olmuşdu. Son Elam dövründə mixi işarələrin sayı azaldılmış, yazı sadələşdirilmiş və 123 mixi işarə saxlanılmışdı. Elamlılar öz kitabə və təsərrüfat sənədlərini nəinki elam dilində, həm də akkad dilində tərtib edirdilər. Mixi yazının işlədilməsi baxımından Elam İkiçayarası mədəniyyəti dairəsinə daxil idi. Elam mədəniyyətini yaradan əhalinin etnik tərkibi tam məlum deyil. Əhalinin əsas hissəsini elamlılar təşkil edirdi. Lakin bu ərazi təmiz elamdilli əhalidən ibarət olmamışdı. Erkən dövrdəburaya sami tayfaları yol açmışdı. Ola bilsin ki, Elamın cənubqərbində şumerlər də məskən salmışdılar. Şimaldan Elam ərazisinə turukkilər (prototürklər), kassilər və bəlkə də subir və hurrilər yayılmağa başlamışdılar. Bu tayfaların heç biri əhalinin elam mənşəli tərkibində dəyişiklik edə bilmədi. Son dövrlərdə Elam ərazisinə irandilli tayfalar yol açdılar. Onlar əvvəlcə Anşan vilayətində, sonra da Elamın başqa vilayətlərində məskən salmışdılar. Müxtəlif tayfaların Elamda məskunlaşmasına baxmayaraq Elam mədəniyyəti özünəməxsus əlamətləri saxlayırdı. Minilliklər ərzində elamların mənəvi aləmi, qədim ayinləri və dini görüşləri öz varlığını saxladı. Din Elam əhalisi arasında, onun gündəlik həyatında mühüm yer tuturdu. Elamlılara məxsus allahlar panteonu yaradılmışdı. "Narm-Suenlə müqavilə" şahid kimi 37 allah adını sadalamışdı. Burada Elam allahları ilə yanaşı Akkad allahlarının da adları çəkilmişdi. Elam panteonunda Akkad və bəlkə də başqa mənşəli allahlar da təmsil olunmuşdu. Qarışıq panteon qədim Şərqin digər ölkələrinə də xas idi. E.ə. III minillikdə Elam panteonuna ana ilahə Pinenkir başçılıq edirdi. Bu da Elam cəmiyyətində ana nəsli qaydalarının saxlanılmasını göstərən amil hesab edilər bilər. Elam vilayətlərinin hərəsinin özünəməxsus ana ilahəsi vardı. Pinenkir Suz şəhər icmasının ilahəsi sayılırdı. O, "səma hökmdarəsi" kimi məlum idi. İkiçayarası əhalisi Pinenkiri özlərinin İştar (məhəbbət və məhsuldar ilahəsi) ilahəsi ilə eyniləşdirirdilər. Pinenkir böyük ana ilahə hesab edilirdi. Elamın Liyan (İran körfəzi sahili) vilayəti əhalisi Kiririşa ("Böyük ilahə") ilahəsinə sitayiş edirdi. Anşan vilayətində isə ilahə Partiyə ibadət yayılmışdı. Kiririşaya ibadət ümum Elam səviyyəsinə qalxmışdı. E.ə. III minillikdə allah Humpan Elam panteonunda ikinci yer tuturdu, lakin II minilliyin ortalananda o artıq panteona başçılıq edirdi. Elam cəmiyyətində baş vermiş və dərinləşmiş sosial-iqtisadi və ictimai dəyişikliklər dini təsəvvürlərə də təsir göstərmişdi. Elamlıların mənəvi aləmində ata nəsli hüququ üstünlük qazanmışdı. Humpan da "Səma hökmdarı" hesab edilirdi. Bu allah Pinenkirin və Kiririşanın əri kimi təsəvvür olunurdu. Humpan və Kiririşanın nikahından allah Humpan yaranmışdı.Minillik ərzində ictimai-iqtisadi amillərin təsiri altında Elam panteonu dəyişilirdi. E.ə. III minillikdə allah İnşuşinak panteonda altıncı yer tuturdu. İnşuşinak adı Suz şəhərinin şumer adından əmələ gəlmişdir. Şumercə Nin-şuşin-ak əslində "Suzun (Şuşinin) sahibəsi" mənasını daşıyırdı. İlk əvvəllər İnşuşinak qadın ilahəsi kimi tanınmışdı. Min il sonra onun adı Humpan və Kirjrişa ilə yanaşı, bəzən də ikinci yerdə çəkilirdi. İnşuşinaka "zəiflərin atası", "allahların yerdə və göydə havadan", "Sirli allah" kimi rütbələr verilirdi. İctimai-iqtisadi münasibətləri əks etdirən sənədlərdə İnşuşinak andiçmə allahı mövqeyini tuturdu. Onun adı ilə and içirdilər, axirət dünyasında isə o, məhkəmə qururdu. İnşuşinak Elam axirət dünyasının hakiminə çevrilmişdi. And mərasimində onunla yanaşı ilahə İşmekarabın adı da çəkilirdi. İşmekaraba (akkadca "O, duanı eşitdi") ibadət ola bilsin ki, Akkad təsiri altında yaranmışdı. Bu ilahənin Elam müqabili Laqamal (yaxud Laqamar) olmuşdu. İşmekarab və Laqamal axirət dünyasının ilahələri hesab edilirdilər. İşıq dünyasının allahı Nahhunti (elamca "Günəş") idi. O, sənədlərdə şahidlərin havadarı kimi qələmə verilirdi. Nahhunti qanun-qaydanı qoruyur, hüquq və məhkəmə allahı vəzifəsini görürdü. Elamlılar ay allahı Napirə də sitayiş edirdilər. O, "yetimlərin atası" adını qazanmışdı. Narundi qələbə ilahəsi idi, lakin qonşu assurilər onu "yeddi şər ruhun" bacısı adlandırmışdılar. Elamlar bir çox yerli allahlar ilə yanaşı İkiçayarası allahlarına (Adad, Nerqal, Enki və s.) da sitayiş edirdilər. Elam cəmiyyətində çoxallahlılıq (politeizm) mövcud olmuşdur. Şifahi xalq ədəbiyyatı və əfsanələr Elam cəmiyyətində müəyyən yer tuturdu. Bunu qədim dövrün möhürləri və qabları üzərində əks olunmuş təsvirlərdən görmək mümkündür. Təsvirlər müxtəlif mövzuları əhatə edirdi. Möhür üzərində yırtıcı quş başı, dırnaqlı və qanadlı Aslan təsvir olunmuşdu. Antik ədəbiyyatda belə qarışıq əlamətlərə malik olan vəhşi heyvan qrif adlanırdı. Qrif surəti Elam əfsanəsinin məhsuludur. Qrif mövzusu möhür təsvirlərinə Elam şifahi xalq yaradıcılığından keçə bilərdi. Möhürlərdən biri üzərində ikicərgəli əfsanəvi təsvirlər həkk olunmuşdu. Şəkildə aypara və ulduz, insan başlı öküz, qrif, əllərində dirilik ağacları, heyvan üstündə allahlar və s. təsvir edilmişdi. Bu, Elam sənətkarlığının gözəl nümunəsi hesab olunur, lakin onun əfsanə məzmunu qaranlıq qalır. Digər möhürlər üzərində əks olunmuş əfsanəvi səhnələrin mövzusunu da açmaq tam mümkün deyildir. Bir sıra möhürlərin təsvirləri elamlıların gündəlik həyatına həsr olunmuşdur. Burada ov səhnəsi, torpağın kotanla şumlanması, üçdişli toxa ilə sahənin becərilməsi, qadınların xurma məhsulunu toplaması, keçilərin çöllərdən qayıtması və pəyəyə salınması səhnələri verilmişdir. Möhürlərin birində emalatxana təsvir edilmişdir: kişilər saxsı qab hazırlayır, qadınlar isə yun təmizləyir, bayırda anbarlara taxıl tökürlər, anbar yanında diz üstə oturan mirzə qəbul olunmuş taxılın hesabını aparır. Bunlar elamlıların gündəlik məşğul olduqları əmək prosesini gerçək əks edən təsvirlərdir. Elam sənətkarlığının gözəl nümunələrindən biri uzunsov qədəh hesab edilir. Onun üzərində dağ keçisinin əndamı ümumi şəkildə cızılmışdır. Dağ keçisinin yay kimi burulmuş buynuzlan belinə kimi çatdırılmışdır. Keçi təsvir olunan hissə çərçivəyə alınmış, onun üstündən isə sanki sıçrayışa hazırlaşan tazı təsvirləri verilmişdir. Yuxarı hissədə boğazı nazik və uzunsov quşlar təsvir olunmuşdur. Təsvirlərin hamısı ümumi incəlik və gözəl uyğunluq yaradır. Təsvir öz gerçəkliyi ilə fərqlənir. Nazik səthi olan güldana isə qıvrılıb qalxan ilan təsviri vurulmuşdur. İlan müxtəlif rənglərdə işlənmişdi. İlan Elam mədəniyyətinin ana xəttini təşkil edirdi. Elamlıların təsəvvürünə görə, ilan məhsuldarlığı təmsil edirmiş. Bitişik qoşa ilan təsvirlərinə rast gəlinir. Qoşa ilanlar məhsuldarlıq rəmzini bildirirmiş. Qoşa ilan mövzusu Misirə də sirayət etmişdi. Elamlılar ilanı ilahiləşdirmişdilər. Eyni zamanda ilana insan sifəti verilirdi. İnsan başlı ilan Elam mədəniyyətinə xas olan cəhətdir. Belə təsvirlər İkiçayarasında da məlum deyildi. Metaləritmə və metalişləmə sənəti Elamda yüksək inkişaf səviyyəsinə qalxmışdı. Hökmdar qadın Napirasunun heykəli buna bir nümunədir. Heykəl çox böyük əzəmətə malikdir. Heykəldə hökmdar dadının uzun barmaqları, qəddi-qaməti böyük bir incəliklə işlənmişdi. Abidənin ağırlığı 1800 q çatırdı. Hökmdar Untaş-Napirişaya məxsus tunc balta tapılmışdır. Baltanın tiyəsi  aslanın geniş açılmış ağzına yapışdırılmış, əl tutacağının sonu isə vəhşi qaban fiquru formasında qızıldan tökülmüşdü. Bununla əlaqədar Luristan tunc əşyalarının kökünü Elam metallurgiya sənətində axtarırlar. Memarlıq sahəsində də Elam sənətkarları öz üslubları ilə fərqlənirdilər. Dur-Untaş məbədi özünün əzəməti ilə, inşaat texnikası ilə İkiçayarası məbədlərinə oxşamırdı. Bu qülləli məbəd (zikkurat) beş mərtəbədən ibarət idi. Tikintidə çiy və bişmiş kərpicdən istifadə olunmuşdu. Minlərlə işçi qüvvəsi, bənna və memar tikintidə çalışırdı. Məbəd ətrafına qala divarı hörülmüşdü. Divarın yeddi darvazası vardı. Bəzi darvazaların önündə müxtəlif Elam allahlarına mənsub kiçik məbədlər tikilmişdi. Elam qonşu xalqlar mədəniyyətinə xeyli təsir göstərmişdi. Qədim fars təqvimi isə Babil qəməri-şəmsi (günəş-ay) təqvim sisteminə uyğun tərtib olunmuşdur. Təqvim 12 və bir əlavə aydan ibarət idi. İranda Zərdüşt təqvimi də işlədilirdi. Bu təqvim, adətən, ayları allahların adı ilə bildirirdi. İl 365 gündən ibarət idi. Babilistanda olduğu kimi, il 12 aya, hər ay 30 günə bölünürdü. İlə 5 gün əlavə edirdilər. Haxamaniş dövlətinin yaranması və yüksəlişi dövründə İran mədəniyyəti imperiyaya daxil olan xalqlara güclü təsir göstərmişdi və eyni zamanda, əks təsirə də məruz qalmışdı. İranın ən qədim əhalisi müxtəlif allahlara sitayiş edirdi. Elamda artıq müəyyən panteon sistemi yaradılmışdı. Qaynaqlar Urmiyyə gölü hövzəsi sakinlərinin dini dünyagörüşü barədə çox cüzi təsəvvür yaradırlar. Burada çoxallahlılıq, bütlərə sitayiş mövcud olmuşdur. Assurilər dəfələrlə Manna allahlarını (təsvirlərini) qənimət kimi aparmışdılar. İranın cənubunda farslar arasında zərdüştlük təlimi yayılmışdı. Herodotun verdiyi məlumata görə, farslar məbəd tikməzdilər, ibadəti açıq havada keçirirdilər. Onlar müxtəlif təbiət qüvvələrinə sitayiş edirdilər. Günəş, su, ay, külək və s. sitayiş obyektinə çevrilmişdi. Ehtimala görə, zərdüştlük e.ə. VII əsrdə meydana gəlmişdir. Zərdüştlüyün müqəddəs kitabı Avesta hesab edilir. Avestanın mətnlərindən göründüyü kimi, bu dinin banisi Zərdüşt (AvestadaZaratuştra) olmuşdu. Zərdüştün yaşadığı dövr və dini təlimə başladığı yer mübahisəlidir. Zərdüştün e.ə. VII əsrdə yaşaması ehtimalına üstünlük verilir. Belə hesab edirlər ki, Zərdüşt dini Orta Asiyada, yaxud Şərqi İranda meydana gəlmiş və İranın digər yerlərinə yayılmışdı. Lakin bu müddəa daha çox ümumi mülahizələrdən ibarətdir. İran ərazisində qədim dövrlərdən Anuramazdaya sitayiş əks olunmuşdu. Fərz edirlər ki, Astiaqın dövründə zərdüştlük Midiyada rəsmi dinə çevrilmişdi. Zərdüşt tarixi şəxsiyyət hesab edilir. İran panteonuna işıq, həqiqət və müqavilə allahı Mitra, su ilahəsi Anahit daxil idilər. Bu allahlara irandilli tayfalar sitayiş edirdilər. Avestada və Haxamanişlər dövründə Ahuramazda (Hörmüzd) qabaqcıl mövqeyə malik idi və baş allah hesab edilirdi. Avestada kainatın və həyatın yaradılması Ahuramazdanın əməli kimi qiymətləndirilir. Haxamaniş kitabələrində isə deyilir: "Böyük allah Ahuramazda bu torpağı yaratdı, bu səmanı yaratdı, insanı yaratdı". Ahuramazda müqəddəs ruhu (Spanta-manyu), Anqro-manyu (Anqro-maynyu) isə şər ruhu təmsil edirdilər. Bunlar əkiz qardaş hesab olunurdular. Anqro-manyu (sonrakı Əhriman, Əhliman) div (dev) adlanan şər allahlarına başçılıq edirdi. Həqiqətin və xeyrin təcəssümü olan Ahuramazda ilə şər qüvvələri təmsil edən Anqro-manyu arasında əbədi mübarizə gedirdi. Onlar hər ikisi zaman allahı Zrvananın övladları idilər. İnsanlar Anqro-manyu və onun köməkçiləri olan divlərə qarşı mübarizə aparmalı idilər. Zərdüşt təliminə görə, şər ilə xeyir, yalan ilə həqiqət arasında ölüm-dirim mübarizəsi gedirdi. Zərdüştlük dininin ehkamları Avestanın müxtəlif bölmələrində əks olunmuşdur. Avestanın ən qədim hissəsini qatlar təşkil edir. Qatlar Avestanın Yasna bölməsində təmsil olunmuşlar. Qatlar Zərdüştün təlimindən ibarətdir. Ehtimala görə, qatlar ilk əvvəl şifahi şəkildə ifa olunurdular. Onların yazıya alınmasını Haxamanişlərdən sonrakı dövrə aid edirlər. Zərdüştün təlimində təkallahlıq tərənnüm edilir. O, Ahuramazdanı yeganə ali allah kimi təbliğ edirdi. Zərdüştün təsvirinə görə, xeyir və şər dünyanın əvvəlindən mövcud olmuş və onların arasında mübarizə gedir. İnsanlar həyatda xeyri, yaxud şəri seçməkdə sərbəstdirlər, lakin son məqamda xeyir və həqiqət üçün imkan tapır. Avestada əks olunmuş dialekt leksikasına və ümumi mülahizələrə əsaslanaraq Zərdüştün vətənini Orta Asiyada, yaxud Əfqanıstanda yerləşdirirlər. Bu mülahizə özü mübahisəli qalmaqdadır. Sonrakı İran ənənəsi Rey şəhərini, yaxud Azərbaycanı Zərdüştün vətəni hesab etmişdilər. Qatların dili asanlıqla anlaşılmır. Onun bir çox parçaları müxtəlif cürə başa düşülür, çətinliklə izah olunur. Yasna maldarlıq təsərrüfat sahəsini təbliğ edir. Zərdüşt "peyğəmbər" kimi çıxış edir, Ahuramazdanı mal-qaranın yaradıcısı kimi qələmə verir. Qatda yazılır: "Biz Ahuramazdanı tərifləyirik, çünki o, mal-qaranı və Artanı, suyu və bitkiləri, işıq və torpağı, bütün nemətləri yaratdı... Mal-qaraya dinc otlaq və yem verməyə çağırırıq". Zərdüştün təliminə görə, mal-qaranın canıyanan sahibi olmalıdır, buna görə Ahuramazda çoban yaratdı. Lakin divlərə (qədim farsca "dayva") sitayiş edənlər çobana zorakılıq edirlər, evləri, kəndləri, vilayətləri və ölkələri talayırlar. Onlara qarşı silahla vuruşmaq, mal-qaranı zorakılıq və qəddarlıqdan qorumaq lazımdır. Yalançılar ölkədə mal-qaranın çoxalmasını istəmirlər. Hakimiyyəti onların əlindən almaq lazımdır. Qatlar əhalinin maldarlıqla məşğul olduğu dövrü əks etmişlər. Ara müharibələrim nəticəsində əhalinin mal-qarası, davarı, əmlakı talan edilirdi. Burada müharibə törədənlər yalançı, div, Anqromanyunun tərəfdarları kimi şər qüvvələrə şamil edilmişdir. Qatlar, şübhəsiz, sinfi cəmiyyət və müharibələr şəraitini əks etmişlər. Məlum olduğu kimi, İran ərazisi tez-tez İkiçayarası hökmdarlarının basqınlarına məruz qalırdı, ölkə talanırdı, mal-qara aparılırdı. Ölkədə yaranan narazılıq və ehtiyac yeni təlimlərin meydana gəlməsinə şərait yaradırdı, çoxallahlılıqdan tək allaha ibadət bərqərar olurdu. Zərdüşt təliminin İran ərazisində, xüsusilə maldarlıqla məşğul olan dağ əhalisi arasında meydana gəlməsi üçün tarixi şərait mövcud idi. Ola bilsin ki, Zərdüşt təlimi buradan şərqə doğru yayılmışdı. Bu təlimin mahiyyətini xeyir və şərin mübarizəsi təşkil edir: guya varlığın əvvəlində xeyirxah və bədxah ruhlar öz əməllərinə, ,  digəri onu dağıdırmış. Onların arasında "nə fikir, nə təlim, nə arzu, nə əqidə, nə söz, nə əməl, nə inam, nə ruh uyğun gəlmirdi". Təlimə görə, son məqamda yalançılar, şər qüvvələr zülmət padşahlığına, həqiqət tərəfdarları, xeyirxah qüvvələr işıqlı padşahlığa düşəcəkdilər. Qatlarda sinfi cəmiyyətdə mülki bərabərsizliyin, haqsızlığın törətdiyi ziddiyyətlər dini boyalarla və fəlsəfi mühakimələrlə öz əksini tapmışdır. Zərdüşt bu ziddiyyətlərdən özü üçün çıxış yolu tapır. O, özünü Ahuramazdanın pərəstişkarı elan edir, bu məsləkə sahib olan kəndlərin talanmasını, mal-qaranın oğurlanmasını və aparılmasını pisləyir. Yasnada deyilir: "Mən bu torpaqda mal-qara saxlayan hər bir sahibkara sərbəst hərəkət və azad həyat təmin edirəm... Mal-qaranı tutub aparmaqdan, Mazda məsləkli kəndlərə ziyan vurub talamaqdan imtina edirəm... Mən alçaq, ziyankar, yalançı, bədxah divlərlə birgə olmaqdan imtina edirəm, divlərdən və onların tərəfdarlarından, cadugərlərdən və onların tərəfdarlarından, canlı məxluqa zorakılıq işlədənlərdən imtina edirəm". Nəhayət, Zərdüşt öz təliminə uyğun olaraq yeni əməllərinə sadiq qalacağına and içməli olur: "Mən Mazda inamına sadiq olmağa and içirəm, çünki o, hərbi basqınlara son qoymağa, silahı yerə qoymağa, özününkülər ilə nikah bağlamağa çağırır". Çox güman ki, Zərdüşt təlimi Midiya irandilli tayfalarının siyasi yüksəlişi zamanı, e.ə. VII əsrdə meydana gəlmiş və formalaşmışdı. Bu təlim yerli (div, dayva) dini dünyagörüşü saxlayan etnoslara qarşı yönəldilmişdi, onlar dinsiz qələmə verilirdi, bütün bəd əməllər onların adına çıxılırdı. Zərdüştün təlimini qəbul etməyənlər, yalançı və şər qüvvə tərəfdarı elan edilirdi. Ahuramazdaya sitayiş edənə axirət dünyasında işıqlı həyat vədi verilirdi. Zərdüşt qədim dini dünyagörüşündən imtina edərək yeni siyasi şəraitə uyğun olaraq Ahuramazdaya inamı və ibadəti seçmişdi. Avestanın digər bölməsi "Yaşt" adlanır. Burada ayrı-ayrı ilahələrə həsr olunmuş himn və mahnılar toplanmışdı. Biri Mitra allahıdır. Qədim hind-Avropa tayfaları Mitraya sitayiş edirdilər. Lakin yaştlar Mitranın yaradılmasını Ahuramazdanın əməli kimi qələmə verirlər. Mitra çoxlu otlaqlara malik olan ilahi adlandırılır.Mitra insanları qələbəyə aparan, onları dinc və yaxşı həyatla təmin edən qüvvə kimi təsvir edilir. Ahuramazda peyğəmbər Zərdüştə Mitraya sitayiş etməyi tövsiyə edir: "Ey Spitama, Mitraya ibadət eylə. Şagirdlərinə (onun barəsində) danış. (Ey Mitra) sənə Mazda tərəfdarları xırda və iri heyvanları, qanad vuran lələkli quşları ilə birlikdə ehtiram göstərəcəklər". Yaştlar eyni zamanda, Qayamarta (Qaya-Martan) sitayiş etməyi tövsiyə edir. Qayamart Ahuramazdanın yaratdığı ilk insan olmuşdur. Qaynaq qeyd edir ki, Qayamart "Ahuramazdanın fikrini və təlimini birinci eşitmişdi". Qayamart Əhriman (Anqru-manyu) ilə döyüşdə yaralanır, can verəndə "toxumu" tökülür, torpağa çökür. Qırx ildən sonra torpaqdan Martiya və Martyanaq göyərmiş və insan görkəmi almışlar. Onlardan da Ahuramazda, guya ari torpaqlarını və etnoslarını törətmişdi. Yaştlarda Zərdüştün şərəfinə mədh söylənilmişdi. Zərdüşt ilk xeyirxah fikir sahibi, ilk kahin, döyüşçü və maldar, divlərdən (köhnə dinlərdən) birinci üz döndərən, Ahuramazdaya birinci sitayiş edən kimi qələmə verilmişdir. Zərdüşt köhnə dinlər mövcud olan şəraitdə yeni dinin yaradıcısı kimi çıxış edir. İlk zamanlar onun təliminin əsasını maldarlığı inkişaf etdirmək və bununla əlaqədar şər qüvvələrə qarşı mübarizə aparmaq müddəası təşkil edirdi. Avestanın üçüncü bölməsi Videvdat (Vendidad) adlanır. Bu hissə nisbətən sonrakı dövrlərdə meydana gəlmişdir. Burada zərdüştlük dininin ehkamları, ayin və mərasimləri əks olunmuşdur. Eyni zamanda, bu hissədə qədim əsatirlər, rəvayətlər, hüquq qaydaları özünə yer tapmışdır. Zərdüşt dindarlarının gündəlik mərasimlərdə istifadəsi üçün "Xırda Avesta" tərtib edilmişdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Videvdat artıq oturaq həyatı, əkinçilik təsərrüfat sahəsini, bolluq yaratmağı təbliğ edirdi. Mətn Zərdüştün suallarına Ahuramazdanın cavabı şəklində tərtib olunmuşdur. Sualların birinə ki, harada yaxşıdır, Ahuramazda cavab verir: "Həqiqətən orada ki, ey Spitama Zaratuştra, nə zaman ki, dindar ər əlində odun, ağac budaqları, süd, həvəng, dinə inam barədə müqəddəs söz deyə-deyə, geniş otlaqlı Mitraya və xoş otarma bəxş edən Ramana müraciət edə-edə hərəkət edir... Orada yaxşıdır ki, mömin ər ev tikmişdir, onu odla, südlə, arvad-uşaqla, (ev heyvanları) sürüsü ilə təmin etmişdir. Orada yaxşıdır ki, nə zaman ki, xeyli əkirlər, taxıl, ot, barlı bitkilər becərirlər, susuz yerə su çəkirlər, bataqlığı qurudurlar... çoxlu buynuzlu xırda və iri heyvan saxlayırlar... xırda və iri buynuzlu heyvanlar çoxlu peyin verirlər". Zərdüşt təlimi dinə sitayiş etməyə, əkinçiliklə məşğul olmağa, ailə qurmağa, bir sözlə, zəhmət çəkməyə dəvət edir, torpağa qulluq eləməyə çağırır. Qaynaq yazır: "Uzun müddət əkilməyən və əkinçidən becərilməni gözləyən, bunun üçün kəndlidən yaxşılıq arzulayan torpaq qane deyildir, necə ki, uzun müddət övladsız qalmış qəddi-qamətli cavan qadın bunun üçün ərindən yaxşılıq arzulayır... Kim bu torpağı becərmirsə, o, yaşamaq üçün çarə axtaranlar arasında başqasının qapısına söykənir, lakin ağız suyu axıdan (yəni dadlı) hər bir xörəyi onun yanından aparıb, onsuz da hər şeyi kifayət qədər olana verəcəklər... Kim əkir, taxıl becərirsə, o, həqiqət əkir (yaradır), Mazda inamını aşılayır, Mazda inamına çörək verir... Qoy evdə həmişə un xörəyi olsun ki, divləri lərzəyə salsın". Sonra Zərdüşt hansı ölkələrin yaşayış üçün yaxşı olduğunu Ahuramazdadan soruşur. Ahuramazda belə ölkələr cərgəsində Ariyanam vayca (Orta Asiyada), Qava-soqdalar diyarı, Margiana, Baktriya, Nisaya (Baktriya və Margiana arasında), Areya, Araxoziya, Raqa, Varna, Yeddi hind vilayəti, Ranhi ölkəsi və başqalarının adını çəkmişdir. Bu siyahıda əsasən irandilli tayfaların, qismən də türk etnoslarının yayıldığı, yaxud məskunlaşdığı ərazilər və ölkələr təmsil olunmuşdur. Midiya (Raqa şəhərindən başqa), Azərbaycan burada öz əksini tapmamışdır. Deməli, bu zaman Zərdüşt təlimi nə Midiyada, nə də Azərbaycanda geniş yayılmamışdı. Lakin İranın başqa ölkələrində olduğu kimi, burada da, dini ayin və mərasimləri kahinlər yerinə yetirirdilər. Haxamanişlərin hakimiyyəti illərində kahinlər maq adını daşıyırdılar. Çox güman ki, maqlar dini mərasimləri keçirən, ayinləri qoruyan kahinlər idilər. Qaynaqların məlumatına görə, Midiya tayfalarının birini maqlar təşkil edirdi. Lakin maqlar din xadimləri kimi müəyyən ictimai təbəqəyə daxil idilər. İlk maqlar nə Midiyada, nə də İranın cənubunda zərdüştlük dininə xidmət etmirdilər. Ehtimal edirlər ki, məhz e.ə. VI əsrin sonunda maqlar zərdüştlük dininə də xidmət etməyə başladılar. Avestada Zərdüşt kahinləri atravan adlanırdılar. Atravan "od saxlayan" mənasını daşıyır. Lakin erkən zərdüştlük oda sitayişi əsas müddəa kimi qəbul etməmişdi. Güman etmək olar ki, zərdüştlüyə qədərki kahinlər oda sitayiş edirmişlər, yəni atəşpərəst idilər. Kahinlər atəşpərəstlik ehkamını zərdüştlüyə təxminən e.ə. V-IV əsrlərdə gətirmişdilər. Atəşpərəstlik, qədim dini ayin kimi, İranda təmsil olunmuşdu. E.ə. VIII əsr mixi yazılarında od ilə əlaqədar toponimlər adı çəkilmişdir. Persepol elam mətnlərində "od saxlayan" kahinlər yad edilirdi. İlk atəşpərəstlər müxtəlif etnik mənsubiyyətə malik imişlər. Bəzi tədqiqatçılar Midiya maqlarını İran mənşəli yox, turan (türk) tayfalarına mənsub edirdilər. Zərdüştlüyün yayılması ilə əlaqədar onun təlimini qəbul etmiş maqlar İran dillərini də bilməli idilər, çünki Avesta dili İran dilləri qrupuna aid idi. Maqlar Haxamaniş şahlarının rəsmi kahinləri imişlər. Buna baxmayaraq belə hesab edirlər ki, Haxamanişlər zərdüştlüyü qəbul etməmişdilər. Başqa bir mülahizəyə görə, onlar Zərdüşt dininə sitayiş edirdilər, çünki I Daradan başlayaraq Haxamanişlər Ahuramazdanı yeganə böyük allah hesab edirdilər. Güman edirlər ki, əhali arasında zərdüştlük kök salmamışdı. Herodotun məlumatına görə, farslar məbəd tikməzmişlər, ibadəti açıq havada keçirərmişlər. Haxamanişlər, o cümlədən farslar ölünü dəfn edirdilər, lakin maqlar meyiti basdırmırdılar. Onun qurd-quşa yem kimi qoyurdular, sonra sümükləri torpağa quylayırdılar. Bu ayin zərdüştlüyün ilk mərhələsinə xas deyildi. Farslar köhnə allahlara da sitayiş edirdilər. Erkən zərdüştlük dini ayinləri məbəddə yox, açıq səma altında keçirilirdi. Lakin yerli İran əhalisi arasında məbədlərdə oda sitayiş etmək dini ayini mövcud idi. Yəqin ki, yerli dinlərin Zərdüşt dini ayinlərinə və mərasimlərinə təsiri olmuşdu. Maqların oda sitayiş etməsi və sönməz odu məbədlərdə qoruması ayini qədim olmuş, sonralar məbədlərdə oda ibadət zərdüştlüyə də keçmişdir. Ehtimala görə, I Daranın hakimiyyətindən başlayaraq Haxamanişlər erkən zərdüştlüyüqəbul etmişdilər, çünki e.ə. Vl-V əsrlərdə zərdüştlük ehkamları hələ tam formalaşmamışdı. Maddi istehsal və ixtisaslaşdırma ticarətin genişlənməsinə şərait yaradırdı. Hər vilayət özünəməxsus məhsul ilə tanınırdı. Maqadha metal və düyü ilə məşhur idi. Ölkənin şimal-qərb hissəsi at və arpa, cənubu qiymətli daş, mirvari və şirniyyat ilə, qərbi pambıq və pambıq parçalar ilə fərqlənirdi. Dövlət ticarət işindən böyük gəlir götürürdü. Buna görə dövlət yolların çəkilməsi, bazarda qayda-qanun yaradılması, çəki daşlarının dəqiqləşdirilməsi və ticarət müqavilələrinin bağlanmasına qayğı göstərirdi. Ticarətin inkişafı pul dövriyyəsini genişləndirdi. Ən geniş yayılmış pul vahidi pana idi. Ölkənin şimalqərbində Haxamaniş və yunan pul vahidləri də işlədilirdi. Sələmçilik ölkədə vüsət almışdı. Borcun illik faizi müxtəlif idi. Borc faizi 15-60 %-ə çatırdı. Sənətkarlıq kənd və şəhərlərdə təmsil olunmuşdu. Əsl sənətkarlıq mərkəzləri şəhərlərdə cəmləşmişdi. Burada qara və əlvan metallurgiya inkişaf tapmışdı. Şəhərlərdə dəmirçilik, silah hazırlama, zərgərlik işi, ağac, daş və sümükişləmə, dulusçuluq sənətkarlığı, ətriyyat hazırlama və s. peşə sahələri geniş yayılmışdı. Müxtəlif peşə sahələrinin ittifaqı (şreni) yaranmışdı. Hökmdara, ayrı-ayrı varlılara məxsus sənətkarlıq emalatxanaları vardı. Qədim İran mədəniyyəti qonşu xalqların mədəniyyətində, bütövlükdə bəşər mədəniyyətinin inkişafında əvəzolunmaz iz buraxmış, onun inkişafına güclü təsir göstərmişdir. 

 QƏDİM MİDİYA MƏDƏNİYYƏTİ 

Midiya Mannadan cənub-şərqdə yerləşirdi. Bir dövlət kimi müasir İranın mərkəzi hissəsində yaranmışdı. Midiya haqqında ilk məlumat e.ə. IX əsrin ortalarına aid mixi yazılı qaynaqlarda verilir. Bu adı ilk dəfə Midiya ərazisinə hücum edən və oranı talayan Assur hökmdarı III Salmanasar işlətmişdir. Midiya tayfaları haqqında ilk geniş məlumatı yunan tarixçisi Herodot “Tarix” əsərində vermişdir. O, Midiya ərazisində altı qəbilənin yaşadığını göstərmişdir. Mixi yazılarda Midiya sözü Maday, Matay, Amaday şəklində işlənmişdir. Yunan mənbələri onu “Midiya” kimi qələmə almışdır. Midiya xırda vilayətlərdən (45-ə qədər) ibarət olmuşdur. Vilayətləri canişinlər idarə edirdi. Midiyalılar əkinçilik, maldarlıq və sənətkarlıqla məşğul olurdular. Əhalinin əsas məşğuliyyəti əkinçilik, maldarlıq və sənətkarlıq idi. Metalişləmə işi sənətlər içərisində daha çox seçilirdi. Midiya ərazisində dəmir, qurğuşun, qızıl, neft və s. çıxarılırdı. “Midiya yağı” adlanan neftdən hərbi işdə də istifadə edilirdi. Neftli parçanı oxlara bağlayıb od vuraraq, düşmənin üzərinə, habelə yanğın törətmək üçün evlərin damına atırdılar.
 Midiya sənətkarları - dulusçular, toxucular, dəmirçilər əmək alətləri, parça, xalça, silah, bəzək əşyaları, məişət əşyaları və s. hazırlayırdılar. Onların hazırladıqları gözəl sənət nümunələri qonşu ərazilərə yayılırdı. Bu, həmin ölkələrdə yerli mədəniyyətin inkişafına böyük təsir göstərmişdir. Midiya-Azərbaycan əlaqələri Azərbaycanda (Urmiyada, Naxçıvanda, Qarabağda) tunc dövrünün boyalı qablar mədəniyyəti nümunələrində daha yaxşı izlənir. Əhali əyanlar, kahinlər, azad adamlar, sıravi icma üzvlərikəndlilər və qullar kimi müxtəlif təbəqələrə ayrılırdı. Astiaq nəsli zadəganların hüquqlarmı məhdudlaşdırmağa çalışırdı. Bu əyanların narazılığına səbəb oldu. Tarixi rəvayətlər Astiaqı qəddar hökmdar kimi tanıtmışdır. Astiaq hakimiyyətini itirməkdən həmişə ehtiyat edirmiş. O, hətta yeganə qızının övladının hakimiyyətə gəlməsini istəməmişdir. Bu məqsədlə qızını fars vilayətinin hökmdarı I Kambizə (Əhəməni nəslindən) ərə verir. Onun fikrincə, fars mənşəli nəvə Midiya taxt-tacına sahib ola bilməzdi. Astiaq yeni dünyaya gəlmiş nəvəsi Kirin öldürülməsi haqqında gizli göstəriş verir. Lakin uşaq təsadüfən sağ qalır. Astiaqın sarayında fars meylli qüvvələr artır. Onlar Kirin hakimiyyətə gəlməsinə çalışırlar. E.ə. 553-cü ildə fars vilayətində II Kir hakimiyyətə gəldi. O, Astiaqa qarşı üç il mübarizə apardı. E.ə. 550-ci ildə qələbə çaldı və Ekbatana şəhərini tutdu. Midiya dövləti süqut etdi və İran Əhəməni (fars) dövlətinin tərkibinə qatıldı.
 Qədim yunan tarixçisi Herodotun “Tarix” əsərindən, AssurBabil qayaüstü mixi yazılarından məlum olur ki, Midiyada mədəniyyət yüksək inkişaf etmişdi. Midiya əfsanələri (“Astiaq və Tomiris”) Midiya mədəniyyətin öyrənilməsi üçün çox mühüm əhəmiyyətə malikdir. Midiyada memarlıq güclü inkişaf etmişdi. Suz sarayları, Ekbatananı əhatə edən yeddi cərgə divarları, qırmızı kərpicdən tikilmiş şah sarayı gözəl memarlıq nümunələridir.
Zərdüştlük təqribən e.ə. VII- VI əsrlərdə meydana gəlmişdir. Müqəddəs kitabı “Avesta” sayılır. Zərdüşt təliminə görə şər ilə xeyir, yalan ilə həqiqət arasında ölüm-dirim mübarizəsi gedir. Zərdüştlüyün təlimində təkallahlılıq təzahür edir. O, Ahrumazdanı vahid allah kimi təbliğ edir. Dünya yaranandan xeyir və şər arasında mübarizə gedir. İnsanlar xeyir və şəri seçməkdə sərbəstdirlər, lakin son anda xeyir şərə, həqiqət yalana qalib gəlməlidir. “Avesta” e.ə. 330 ildə Makedoniyalı İsgəndər tərəfindən əhəməniləri sarayı Persopolu tutan zaman yandırılmış və əsil nüsxəsi bizə gəlib çatmamışdır. Yalnız Sasanilər dövründə (IIIVII əsrlər) yenidən bərpa edilmiş və dövlət dini elan edilmişdir. 21 hissədən ibarət “Avestanın” yalnız 3 hissəsini bərpa etmək mümkün olmuşdur. 1) Vendidad 2) Visperad 3) Sasna. Bu 3 hissə milli mədəniyyətin inkişafına güclü təsir göstərmiş və onu zənginləşdirmişdir.

QƏDİM MİSİR MƏDƏNİYYƏTİ

Qədim Misir Şimali-Şərqi Afrikada Nil çayının vadisində və

deltasında yerləşirdi. Yayın əvvəlində gur yağışlar yağır, ətrafı su

basırdı. Noyabrda su çəkilir, üzvi maddələrlə zəngin olan lil sahili

örtürdü. Bu qara lil qatı rütubəti yaxşı saxladığı üçün çox

məhsuldar idi. Buna görə də misirlilər öz ölkələrini “Qara torpaq”

adlandırırdılar. Əvvəllər Nilin vadisi keçilməz cəngəlliklər,

bataqlıqlardan ibarət idi. Burada çoxlu vəhşi heyvanlar, xəstəliklər

yayan müxtəlif həşəratlar var idi. E.ə. VIII minillikdə Böyük

səhrada yaşayan insanlar tədricən Nil vadisini mənimsəməyə

başladılar. Bu tayfalar yığıcılıq, balıqçılıq, ovçuluq edir, kolluqları

qırır, bəndlər düzəldir, kanallar çəkir, əkinçiliklə məşğul

olurdular. Misirlilərin başlıca məşğuliyyətləri əkinçilik idi.

Hündür yerlərə su çıxarmaq üçün şaduf adlanan qurğudan istifadə

etmişdilər. Onlar torpaqları toxa və sadə xışlarla şumlayırdılar.

Qədim misirlilər arpa, buğda, meyvə, tərəvəz becərirdilər. Onlar

mal-qara da saxlayırdılar. Onlar sənət və mübadilə ilə məşğul

olurdular. Bacarıqlı dulusçu, daşyonan sənətkarlar idilər. Misir

e.ə. IV minillikdə əhalisi sıx olan ölkəyə çevrildi.

Qədim Misirdə e.ə. IV minillikdə quldarlıq cəmiyyəti

meydana gəldi. Tayfa başçıları, adlı-sanlı əyanlar qəbilə

üzvlərinin əməyini istismar etməyə başladılar. Qədim Misirdə

əhalinin bir hissəsini kəndlilər təşkil edirdi. Misir dövlətlərinin

padşahları firon adlanırdı. Misirin bütün adamları, torpaqlar, sular

fironun ixtiyarında idi. Firon öləndən sonra onun oğlu, yaxud

yaxın qohumu firon olurdu. Onlar işğalçılıq müharibələri aparır,

cənubda Nubiyaya, şərqdə Sinay yarımadasına hücumlar təşkil

edirdilər.

Misir fironları özləri üçün ehramlar (piramidalar)

tikdirmişlər. Ehramların inşası “tarixin atası” Herodotun “Tarix”

əsərində geniş təsvir edilmişdir. Fironlar öldükdən sonra həmin

ehramlarda dəfn edilirdilər. Yüz minlərlə qula nəhəng daşlardan

ehramlar tikdirirdilər. Bu möhtəşəm ehramlar bir tərəfdən axirət

dünyasına inam yaratmalı, digər tərəfdən isə fironların əzəmətini

nümayiş etdirməli idi. Qədim Misirdə fironun sərdabəsinə o

dünyada ona xidmət etmək üçün «uşebti» adlanan insan fiqurları

qoyurdular. Ən möhtəşəm ehram e.ə. XXVII əsrdə Memfis

yaxınlığında firon Xeopsun (Xufunun) şərəfinə tikilmişdir.

Ehramların yaxınlığında bütöv qaya parçasından insan başlı

aslan bədənli nəhəng heykəl - sfinks yonulmuşdur. Bu nəhəng

heykəl çox vahiməli olduğu üçün “dəhşətlər atası”

adlandırılmışdır. Bəlkə də, sfinks ehramların qoruyucusu məqsədi

ilə qoyulmuşdur.

Misirdə işarə-şəkillər heroqliflərdən istifadə edilirdi. 750

heroqlif var idi. Yazı üçün papirusdan istifadə edilirdi. Qədim

Misir yazılarını 1801-ci ildə fransız alimi Şampaliyon oxumuşdur.

Misirlilər bənd, binalar tikmək üçün hesablamalar aparırdılar.

Hesab və həndəsə elmi yarandı. Misirlilər daşqın zamanı həmişə

ulduzların eyni nöqtədə olduğunu müşahidə edirdilər. Misirlilər

ulduzları müşahidə etmələri nəticəsində astronomiya elmini

yaratmışdılar. Onlar astronomiya elmi sahəsindəki biliklərinə

əsasən təqvim tərtib etdilər. İl 12 aya bölünürdü. İldə 365 gün var

idi. Misirdə tibb elmi inkişaf etmişdi, onlar cərrahiyyə işlərini

bacarırdılar.

Misirdə dövlət idarələrində və məbədlərdə məktəblər

açılırdı. Bu məktəblərdə oğlanlar oxuyurdular. Kiçik məktəblilər

qab-qaçaq qırıntıları, böyük məktəblilər isə papirus üzərində

yazırdılar. Məktəblərdə varlıların balaları oxuyurdu.

Qədim Misirdə musiqi və rəqs sənəti yüksək inkişaf etmişdi.

Nəfəs, zərb və simli musiqi alətləri mövcud idi. Rəqqasələr bəzən

döyüş səhnələrini təsvir edən pantomimlər ifa edir, məbədlərdə

dini mərasimləri səhnələşdirirdilər.

Qədim Misirdə allahları heyvan başlı insan şəklində təsvir

edirdilər. Bu da ovçuluqla bağlı idi. Misirlilərin etiqadına görə,

ölən adamın cəsədi saxlansa, onun ruhu vaxtaşırı oraya qayıdar.

Elə buna görə də misirlilər ölüləri mumiyalayırdılar. Misirlilərə

görə kinli allah Set bitki və əkin himayəçisi Osirisi öldürür. Osiris

dirilir, axirətdə padşah və hakim olur. O, ölənlərin ruhunu

mühakimə edir. Məbədlərə kahinlər rəhbərlik edirdilər. Məbəd

allahın evi sayılırdı. Kahinlər qul sahibi idilər. Fiva şəhərindəki

mebədin 80 min qulu var idi. Misirdə Amon Ra (Günəş allahı) baş

allah sayılırdı. Qədim Misirdə adlı-sanlı kübarlar zümrəsinə

dayaqlanan kahinlər təbəqəsi böyük nüfuza malik idi. Bəzən belə

durum firon təkhakimiyyətliliyi ilə ziddiyyət yaradırdı. Məsələn,

IV Amenxotepin (1372-1354) dövründə kəskin qarşıdurma baş

verir. Ehnaton adını qəbul etmiş IV Amenxotep dini islahat

keçirir, Misirə Aton Ra allahına sitayişi zorla qəbul etdirir. Lakin

Ehnatonun vəfatından sonra hər şey köhnə axarına qayıdır.

IV Amenxotepin arvadı Nefertiti minilliklər ərzində gözəllik

təcəssümü sayılıb. Misir Yaxın Şərqin zəngin dövlətlərindən

birinə çevrilmişdi. Uğurlu müharibələr ölkənin maddi ehtiyatlarını

artırmışdı. Misirin təsərrüfatında yüksəliş gözə çarpırdı.

Müharibələrdən əsir gətirilmiş əhali təsərrüfatda qul kimi

işlədilirdi. Təcavüzkar xarici siyasətdən imtina etmiş III

Amenxotep Misirin daxili vəziyyətinə diqqəti artırdı. Onun

fəaliyyəti geniş tikinti işləri ilə bağlı idi. Misir fironları Nilin qərb

sahilində Amon allahın şərəfinə inşaat işləri aparmış və onun

adına məbəd tikdirmişdilər. Burada Misirin mərkəzi şəhərlərindən

olan Fiv yerləşirdi. Bu şəhər Yeni səltənət dövründə ölkənin

paytaxtı mövqeyini saxlayırdı. Müasir Karnak yaxınlığında Fiv

şəhərinin xarabalığı qalmışdır. III Amenxotep də Fiv şəhərində

Amonun şərəfinə tikinti işləri görmüşdü. O, Amon məbədinin

giriş hissəsinin hər iki tərəfindən kəsik ehram şəklində darvaza

ucaltdırmışdı. Özünəməxsus xeyrat məbədlərdən birini Amona

həsr etmişdi. Amon məbədi önündəki darvaza qızılla işlənmişdi.

Luksor məbədlərinin divarlarına qızıl təbəqəsi, döşəməyə isə

gümüş vurulmuşdu. Məbədlərə gedən yollar lövhə ilə döşənmişdi.

Amon məbədinə gedən yolun kənarında qoyun heykəlləri

düzülmüşdü. Qoyun Amon məbədinin müqəddəs heyvanı hesab

edilirdi. Hökmdarın xeyrat məbədi yolu kənarına itəbənzər

heykəllər qoyulmuşdu. Məbədlərdə fironun əzəmətli və hündür

heykəlləri də ucaldılırdı.

III Amenxotepin vəfatından sonra oğlu IV Amenxotep (e.ə.

1365-1348-cü illər) hakimiyyətə gəldi. O, Misirin Asiya

vilayətlərindəki siyasi vəziyyətə məhəl qoymadı, öz fəaliyyətini

büsbütün daxili ixtilafların aradan qaldırılmasına həsr etdi. Köhnə

hakim quldar təbəqəsi ilə yeni yaranan əyanlar təbəqəsi arasında

kəskin mübarizə gedirdi. Köhnə hakim sinif nümayəndələri

kahinlər ətrafında cəmləşmişdi. Əvvəlki illərin uzun sürən

müharibələri, ölkəyə axan qənimət və insan qüvvəsi məbədləri və

onlara qulluq edən kahinləri varlandırmışdı. Misirin baş və ən

nüfuzlu allahlarına həsr olunmuş məbədlərinin xeyli mal-qarası

var idi. Məbəd xəzinəsi dolu idi. Xüsusilə Amon məbədi (Fiv

şəhəri) fərqlənirdi. Ölkədə Amon allahına ibadət geniş yayılmışdı.

Ona bol qurbanlar kəsilir və nəzirlər verilirdi. Adətən quş və

heyvan, taxıl və meyvə, içki (şərab və pivə), ətriyyat və sair nəzir

kimi məbədə gətirilirdi. Məbəddə ərzaq qıtlığı olmurdu, əksinə,

həmişə bolluq olur, kahinlər və məbəd xidmətçiləri, habelə

məbədətrafı yetim-yesir ərzaqla təmin edilirdi.

Firon IV Amenxotepin ətrafına yeni əyanlar təbəqəsinin

nümayəndələri cəmləşmişdi. Onların içərisində yoxsulluqdan

çıxmış və az-çox varlanmış xidmət adamları da vardı. Bu sosial

təbəqə nemxu - "yetim, kasıb, yetim-yesir" adlanırdı. Yeni

əyanların tərkibində nemxu, yəni yetim-yesir anlayışı artıq məcazi

mənada işlədilirdi, eyni zamanda da belə adamların aşağı

təbəqədən çıxdığını bildirirdi.

XVIII sülalənin son dövrlərində "yetim-yesir" (nemxu)

təbəqəsinə mənsub olan, lakin artıq varlanmış adamlar Misirin

inzibati və təsərrüfat idarələrində, ordu və firon sarayında qulluq

edirdilər. Belə varlı və vəzifəli "yetim-yesirlər" yazılarında firon

IV Amenxotep sayəsində ad-sana çatdıqlarını və əyan səviyyəsinə

qədər ucaldıqlarını qeyd edirdilər. Varlı, adlı-sanlı və idarələrdə

çalışan "yetim-yesirlər" fironun dayağına çevrilmişdilər. Fironun

əhatəsində adlı-sanlı əyanlar da vardı. IV Amenxotep yeni əyanlar

təbəqəsinə etimad göstərirdi. Yazılarında fironu onları yaradan

kimi qələmə verirdilər.

Amon ümum Misir allahı hesab olunurdu. Ona həsr

olunmuş məbədlər hər yerdə inşa edilmişdi. Amon məbədlərinin

xeyli gəliri olurdu. Amon kahinləri fironun daxili və xarici

siyasətinə istiqamət verən əsas qüvvəyə çevrilmişdi. III

Amenxotepin dövründə bu allah Amon-Ra, yəni "Amon-günəş"

adlandırılırdı. Günəş allahına (Raya) Misirin müxtəlif şəhərlərində

sitayiş edirdilər. Fironlar özlərini "Günəşin (Ranın) oğlu"

adlandırırdılar. IV Amenxotep hakimiyyətə gələndə bir müddət bu

Misir dini ənənəsini dəyişdirmədi. Günəşə sitayiş tədricən fironun

başlıca ideoloji mənsəbinə çevrildi. Əvvəllər günəş, üstündə

dairəsi olan şahin başlı insan kimi təsvir olunurdu. IV Amenxotep

dini islahat həyata keçirtdi. O, "görünən Günəşə" (Aton) sitayişi

bərqərar etdi. Günəş şüalı şəkildə təsvir olunurdu, günəş

dairəsindən şüalar insan əli şəklində uzanırdı. IV Amenxotepin

şüa saçan günəşə öz ailəsi ilə birlikdə sitayişini təsvir edən abidə

bizə gəlib çatmışdır. Ffironun islahatı günəş Allahı Atonun

ibadətini müəyyən etdi. Bu islahatın siyasi və iqtisadi nəticələri

tezliklə özünü büruzə verdi. Bir müddət Aton və Amon allahlarına

ibadət yanaşı aparılırdı. Lakin Aton məbədində taxıl adi ölçülərlə

yox, dolu ölçülərlə buraxılırdı. Digər Qədim Şərq ölkələrində

olduğu kimi, Misirdə də müxtəlif həcmli çəki ölçüsü (əndazə)

mövcud idi. Aton məbədinin təsərrüfatı yarandı. Məbəddə

qoyulmuş çoxlu qurbangahlar boş qalmırdı. Məbədin zəngin mal

və ərzaq anbarları vardı. "Günəş evi" adlanan Aton məbədi

zənginliyi ilə fərqlənirdi. Aton məbədlərinin gəliri də artırdı.

Ehtimala görə, IV Amenxotep hakimiyyətinin altıncı ili

(təxminən e.ə. 1360-cı il) yeni ibadət mərkəzi yaratdı. O, Amon

məbədi güclü olan paytaxtı Fiv şəhərini tərk etməli oldu. Misirin

orta hissəsində (indiki əl-Amarna) Nilin sağ sahilində yeni paytaxt

saldırdı. Adını yeni ibadətin şərəfinə Axetaton, yəni "Günəş

üfüqü" qoydu. Belə təsəvvür yaradılmışdı ki, Axetaton, ən qədim

dövrlərdən guya günəşin məskəni olmuşdur. Şəhər ətrafı əhalisi,

torpağı, suyu, çölü və dağları ilə birlikdə Günəşin mülkü elan

edildi. Eyni zamanda, firon Amenxotep (yəni "Amon

məmnundur") adını dəyişdirib Exnaton ("Günəşə sərfəli") qoydu.

Digər şəxsi adlarda Amon Aton ilə əvəz edildi. Exnatonun ailə

üzvləri, onu əhatə edən əyanlar buna uyğun olaraq adlarını

dəyişdirməli oldular. Digər yerli allahlara ibadət sıxışdırıldı.

Exnatonun dini islahatı təkallahlığa doğru atılmış ilk addım idi.

Exnaton ömrünün son ilini Axetatonda yaşadı. Axetaton bağlıbağatlı

böyük şəhərə çevrilmişdi. Atonun şərəfinə böyük məbəd

tikilmişdi. Firon sarayları öz əzəməti ilə fərqlənirdi. Ən böyük

saray ağ daşdan hörülmüşdü. Saray divarları naxışla bəzənmiş,

qiymətli daşlarla doldurulmuş, yaxud qızıldan üz çəkilmişdi.

Günəş allahına sadiq olan yeni əynlar da Axetatonda ev

tikdirmişdilər. Onlar Axetatonda sərdabələr tikdirir, divarlarını

müxtəlif rəsmlərlə bəzəyirdilər. Rəsmlərin əksəriyyəti Exnatona

həsr olunmuş, onun gündəlik işini təsvir edirdi. Məqbərə

yazılarında əyanların firona minnətdarlığı bildirilirdi. Ev və

sərdabə divarlarında Günəşin və onun oğlu hesab edilən

Exnatonun və arvadının ünvanına dua-müraciət mətnləri həkk

edilmişdi. Onlar firon və firon arvadından yaxşı gün-güzəranlıq və

öləndən sonra nemətlər diləyirdilər.

Exnatonun dini-siyasi islahatı geniş xalq kütlələrinin maddi

vəziyyətini yaxşılaşdırmadı. Atonun şərəfinə yazdığı himn sadə

adamların güzəranından bir kəlmə də olsun bəhs etmir. Burada

ancaq Günəş allahının qüdrəti təsvir olunur: "Sən (yəni Aton)

səmanın üfüqündə qəşəng parıldayırsan, həyatın başlanğıcını

qoymuş diri Günəş dairəsi! Sən şərq üfüqündə çıxırsan və bütün

yeri öz gözəlliyinlə doldurursan. Sən qəşəngsən, böyüksən,

nursaçansan və yer üzündə yüksəkdəsən! Sənin şüaların sənin

yaratdığın bütün ölkələrin sərhədlərini bürüyür! Sən zülməti

qovursan öz şüalarını saçanda. Hər iki torpaq şadlıq edir. Onlar

(insanlar) oyanır, ayağa durur, qalxır sənə görə. Bədənlərini

yuyurlar və geyimlərini götürürlər. Onların əlləri sənin parıltını

vəsf edir, onlar işə girişirlər. Mal-qara otlayır. Ağac və ot göyərir.

Quşlar yuvasından uçur. Bütün heyvanlar ayaq üstə hoppanırlar.

Gəmilər şimala üzür, həm də cənuba və bütün yollar sən nur

saçanda açılır. Çayda balıqlar sənin görüşünə çıxırlar. Sənin

şüaların dənizə cumur. Sənin şüaların hər bir əkinə qida verir. Sən

çıxanda o canlanır və göyərir sənə görə... Sən uzaq səmanı

yaratdın ki, oradan doğasan və özün yaratdığına baxasan... Sən

mənim ürəyimdəsən, elə birisi yoxdur ki, sənin oğlun

Neferxepruradan (Exnatonun adıdır) başqa səni dərk etsin..."

Exnaton ancaq günəşin yer kürəsinə bəxş etdiyi işıq və şüanın

müsbət nəticələrinə dini don geyindirmiş və onun şərəfinə mədh

demişdi. Yəqin ki, Exnaton sadə adamların müəyyən hissəsinə əl

tuturdu, "yetim-yesir" təbəqəsindən əyanlığa qəbul edirdi, lakin

Yeni

dini təlimin sosial və ictimai-iqtisadi bünövrəsi yox idi. Əhalinin

vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün heç bir tədbir görülmürdü.

Atona sitayiş ancaq Amon kahinlərinin imtiyazlarını ləğv etmək

məqsədinin güdürdü. Amona ibadət Misir əhalisi arasında dərin

köklərə malik idi. Amon məbədlərinin var-dövləti əsrlər boyu

yığılmışdı, bu da onun kahinlərini iqtisadi cəhətdən

möhkəmləndirirdi. Aton məbədinin nə belə maddi bünövrəsi, nə

də ibadətinin tarixi ənənəsi var idi. Bu ibadətin ömrü Exnatonun

varlığı ilə ölçülürdü. Hər halda Exnaton vəfat etdikdən sonra

Amon kahinlərinin və dindarlarının əl-qolu açıldı. Hadisələr

göstərdi ki, Aton ibadəti Misirdə dərin kök sala bilməmişdi.

Exnatonun 17 illik hakimiyyəti buna imkan vermədi.

Exnatonun varisləri Atona ibadətin mövqeyini qoruyub

saxlaya bilmədilər. Hakimiyyətə gəlmiş firon Semnexkara

Exnatonun Nefertitidən olan qızına evlənmişdi. Nefertiti dövrünün

ən gözəl və incə qadınlarından idi. Nefertitinin Exnatondan altı

qızı var idi. Nefertiti və kürəkəni Semnexkara müəyyən müddət

Axetaton ənənəsini saxlaya bildilər. Atona ibadətə sadiq qaldılar.

Lakin bununla yanaşı, Fiva Amon allahına ibadəti dirçəltməyə

başladı. Cəmi üç il fironluq etmiş Semnexkara Amonun yenidən

dirçəlməsinin qarşısını ala bilmədi, bəlkə də ona sitayişi bərpa

etmişdi. Hakimiyyətə doqquz yaşlı Tutanxaton ("Günəş həyatına

yaraşan") gəldi. Exnatonun digər qızı Anxesenpaaton ("O, Günəş

üçün yaşayır") Tutanxatonun arvadı elan edilmişdi. Onlar Aton ilə

yanaşı, başqa allahlara da sitayiş edirdilər. Gənc firon Amon

ideologiyasının təzyiqinə məruz qaldı. Bir müddət sonra o, adını

dəyişdirib Tutanxamon, yəni "Amon həyatına yaraşan" qoydu.

Arvadı isə Anexesenpaamon adını qəbul etdi. Eyni zamanda,

Axetaton əyanları ilə birlikdə Memfis şəhərinə köçdü. Vaxtaşırı

Fiv ziyafətlərində iştirak edirdi.

Tutanxamon Efiopiyada və Asiyada müharibələr aparmışdı.

Ehtimal ki, əldən gedən Asiya vilayətlərində Misir hakimiyyətini

bərpa edə bilmişdi. Yəqin ki, hərbi əməliyyatlarda sərkərdə

Xoremxeb də iştirak edirdi. Amona ibadətin tam bərpa

edilməsində Xoremxeb böyük səylə fəaliyyət göstərmişdi. Az-çox

Atona sitayişi qoruyub saxlayanlardan biri isə əyan Eye olmuşdu.

Ehtimal edilir ki, Eye gənc Tutanxamonun adından Misiri idarə

edirdi. Tutanxamon Amon məbədinin hüquqlarını qəti olaraq

bərpa etdi. Tutanxamonun hakimiyyəti uzun sürmədi. O, təxminən

on doqquz yaşında vəfat etdi. Tutanxamon böyük dəbdəbə ilə

yeraltı sərdabədə dəfn olundu. Onun sərdabəsi Fiva yaxınlığında

"hökmdarlar dərəsi"ndə tikilmişdi. Fiva kahinləri Tutanxamonun

bütün saray əmlakını, əşyalarını, qiymətli bəzək-düzəklərini, oyun

lövhələrini, onun surətini əks etdirən qızıl dəbilqəsini, müxtəlif

heykəllərini və s. sərdabədə yerləşdirmişdilər. Tutanxamonun

sərdabəsi hələ qədimdə qarətdən qorunmuşdu, halbuki əksər firon

sərdabələri hələ o zaman talan edilmişdi. Sərdabə qarətçilərini

tutub məhkəməyə verirdilər. Talan olunmamış Exnaton və

Nefertiti sərdabələrinin qalanı XIX əsr qarətçiləri Atona (Günəşə)

ibadət tərəfindən təmizlənmişdi. Hovard Karter 1922-ci ildə

Tutanxamonun sərdabəsini aşkar etmişdi. Məlum oldu ki,

Tutanxamonun da sərdabəsinə girmişlər, lakin elə bir şey apara

bilməmişlər. Sonralar isə burada XVI Ramzesin sərdabəsi

tikilərkən, Tutanxamonun yeraltı sərdabəsinin girişi torpaq və

çınqılla dolmuş, oğrular sərdabəyə giriş yolunu itirmişdilər.

Tutanxamonun qısa müddətli hakimiyyəti illərində Misir

qüdrətli dövlətə çevrildi. Tutanxamonun övladı olmadığından

hakimiyyət onun arvadı dul Anxesenapamona keçdi. Misir

mənbələri onun fəaliyyəti haqqında heç bir məlumat vermir. Lakin

Het mənbələrindən məlum olur ki, o, Het hökmdarı Suppiluliuma

müraciətnamə göndəribmiş. Müraciətnamədə deyilirdi: "Mənim

ərim vəfat etmişdir. Eşitmişəm ki, sənin həddi-buluğa çatmış

oğulların vardır: onlardan birini mənə göndər. Mən ona ərə

gedərəm, o da Misirin hökmdarı olar". Het hökmdarı III Murşil

tərəfindən tərtib edilmiş bu salnamədə qeyd edilir ki, Suppilulium

belə qeyri-adi müraciətə təəccüb edir. Hadisənin düzgün olubolmamağını

yoxlamaq üçün o, Misirə elçi göndərir. Misir fironəsi

yenidən Het hökmdarına müraciət edib yazır: "Sən nə üçün

deyirsən ki, onlar məni aldatmaq istəyirlər. Əgər hökmranlıq

etmək üçün oğlum olsaydı, mən yadelli ölkəyə müraciət

etməzdim, çünki bu mənim üçün və mənim ölkəm üçün

həqarətdir... Mənim ərim vəfat etmiş və mənim övladım yoxdur.

Məgər mən öz nökərimi götürüb özümə ər etməliyəm? Mən heç

bir ölkəyə müraciət etməmişəm, mən ancaq sizə yazmışam.

Deyirlər ki, sənin çoxlu övladın vardır. Onlardan birini mənə ver;

o, mənim ərim və Misir torpağının fironu olar".

Tutanxamonun dul arvadının məqsədi tam aydın deyildi.

Lakin belə bir nəticə çıxartmaq olar ki, o, Het dövləti ilə

yaxınlaşmaqla Aralıq dənizi ərazisində Misirin təsirini bərpa

etmək və daxildə aparacağı siyasətdə müəyyən müxalifət

qruplarının müqavimətini qırmaq istəyirdi. Lakin Misir əyanları,

xüsusilə hakimiyyətə göz dikən dövlət xadimləri və Amon

kahinləri yadellinin Misirdə ağalığını qəbul edə bilməzdilər. Buna

görə Misirə yola düşən Het şahzadəsi Zanaazu Suriyada

öldürüldü. Ehtimala görə, Het şahzadəsinin öldürülməsini Misir

sərkərdəsi Xoremxeb təşkil etmişdi, çünki o, dul fıronəyə

evlənmək istəyirdi. Lakin Anxesenpaamon qohumu olan qoca

Eyeyə ərə getdi.

Eye hələ Exnatonun dövründə yüksək vəzifəli şəxs idi və

Aton məbədinin pərəstişkarlarından biri olmuşdu. O, Nefertitinin

dayəsi Teyeyə evlənmişdi. Eye "Allahın atası" rütbəsini daşıyırdı.

Bu zaman Exnaton ilahiləşdirilmişdi və ona "Allah" kimi sitayiş

edirdilər. Beləliklə, Eye rəsmən fironun "atası" elan edilmişdi.

Tutanxamonun hakimiyyəti dövründə Eye vəzir vəzifəsinə kimi

yüksəlmişdi. Ola bilsin ki, Eye gənc Tutanxamonun qəyyumu

kimi ölkəni idarə edirdi. Eye cəmi dörd il hakimiyyət başında

oldu.

Exnatonun islahatlarının qəti ləğvi Xoremxebin (e.ə. 1334-

1306-ci illər) adı ilə bağlıdır. O, yerli hakimlərdən idi. Xoremxeb

ali kahin dairələri ilə möhkəm əlaqədə idi, müxtəlif inzibati və

hərbi vəzifələrdə olmuşdu. Xoremxeb Tutanxamonun sərkərdəsi

idi. Fiva şəhərinin köməyinə arxalanan Xoremxeb dövlət çevrilişi

etdi və hakimiyyəti əlinə keçirtdi. Öz hakimiyyətini

qanunlaşdırmaq üçün o, Exnatonun arvadı Nefertitinin bacısına

evləndi. O, yazılarında hakimiyyətə qanuni sahib olduğunu,

allahın arzusunu yerinə yetirdiyini qeyd edir. O, III Tutmosu "öz

atalarının atası" adlandırırdı.

Hakimiyyətə gəldikdən sonra Xoremxeb Amon allahına

ibadəti tamamilə bərpa etdi. O, Aton ibadətini qəti ləğv etmək

üçün tədbirlər gördü. Axetaton şəhərini boşaltdırdı, dəbdəbəli

saray və malikanələri, məbədləri dağıtdı. Xoremxeb "Axetatonlu

cinayətkar" adlandırdığı Exnatonun adını bütün abidələrdən

sildirib onun yerinə öz adını yazdırdı, illərini öz hakimiyyətinə

caladı. Tutanxamon və Eyenin də adları onun göstərişi ilə

abidələrdən silindi. O, özünü bilavasitə III Amenxotepin varisi

elan etdi. Xoremxeb hakimiyyətdə olmuş fironların siyahısından

Exnatonun və hətta Tutanxamonun və Eyenin adlarını sildirdi.

Qədim Misirin ən qədim və möhtəşəm memarlıq abidələri

ehramlar idi. Ehramlar dünyanın 7 möcüzəsindən biridir. Qədim

Misir Yer kürəsində ilk dövlət, dünya ağalığına iddia edən ilk

qüdrətli imperiya olmuşdur. Bu dövlət xalqını tam itaətə gətirmiş

güclü dövlət idi. Misir ali hakimiyyətinin əsas prinsiplərisarsılmazlığı

və ağlasığmazlığı ilə seçilmişdir.

Qədim Misir mədəniyyətinin mühüm cizgilərı - misirlilərin

özlərinin «qeyri-normallıq» hesab etdikləri «ölümə qarşı etiraz»

olmuşdur. Ölməzliyə olan güclü meyl misirlilərin bütün

dünyagörüşünü müəyyən etmiş, Misirin bütün dini fikrinə daxil

olmuş və qədim Misir mədəniyyətini formalaşdırmışdır. Heç bır

dünya sivilizasiyasında ölümə qarşı etiraz Misirdəki kimi bu qədər

konkret, parlaq, bitkin ifadəyə malik olmamışdır. Ölməzliyə cəhd

ölülər kultunun yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Bu isə Misirin

həm dini, həm də mədəni həyatında mühüm rol oynamışdır. Bunu

Misirin iqtisadi, siyasi və hərbi həyatına aid etsək onda həmin

kultun necə əhəmiyyət daşıdığı bir daha məlum olur. Misirlilərin

ölümlə razılaşmamağı belə bir dini etiqadı yaratmışdır ki, ölüm

heç də son demək deyildir. Yerdə gözəl əbədi həyat uzana bilər.

Ölən adam özünün dirilməsini gözləməlidir. Bunun üçün ölənin

ölməz ruhlarından biri onun bədəni ilə təzədən birləşməli və həyat

yenidən başlamalıdır. Ona görə də canlılar ölənlərin bədənlərinin

qayğısına qalmalıdır. Bu qayğı üçün əsas vasitə mumiyalama idi.

Mumiya hazırlamaq sənəti Misirdə ən hörmətli sənət olmuşdur.

Bununla yanaşı ölənin bədəninin saxlanılması üçün xüsusi

məqbərələr yaradılırdı. Bu məqsədlə ehramlar tikilirdi.

Lakin ehramlar yalnız Misir hökmdarları - fironlar və

əyanlar üçün tikilirdi. Ancaq Misir kahinlərinin dini təliminə görə

təkcə hökmdarlar və əyanlar deyil, hər bir adam əbədi həyat

qüvvəsi olan «Ka»- ya malik idi. Bunun üçün dəfn adətinə ciddi

əməl olunmalı idi. Bütün bunlara baxmayaraq mərhumun

mumiyasının düzəldilməsi baha başa gəldiyinə görə kasıb

adamların cəsədləri sadəcə olaraq həsirə bükülür, qəbiristanlığın

kənarındakı yarğanlarda basdırılırdı. Ehramlar qədim Misirdə

adamların bərabərsizliyinin əyani sübutu kimi zəmanəmizə qədər

gəlib çatmışdır.

E.ə. III-II minilliklərdə ehramlar və allahlar üçün məbədlər

tikilməyə başlanmışdır. Ehram tikintiləri xalqa çox ağır başa

gəlirdi. Ən qədim Misir ehramı firon Coserin şərəfinə tikilmişdir.

Bu tikili 5 min il bundan əvvəl tikilmişdir. Lakin ən məşhur və

nəhəng ehram Xeopsun şərəfinə ucaldılan ehramdır, 20 ilə 100

minlərlə adamın əməyi ilə tikilmiş ehramın hündürlüyü 147 metr

(hazırda 137 metr), meydanı 55000 m2-dir. Ehram tikintisində

işlədilən daşların hər birinin çəkisi 2-3 tondur. Alimlərin

hesablamasına görə bu tikilidə 2.300000 ədəd həmin çəkidə

daşlardan istifadə olunmuşdur. Sonralar, yəni 2 min il bundan

əvvəl ehramları daşdan yox, kərpicdən tikməyə başladılar. Bu isə

nisbətən ucuz başa gəlirdi.

E.ə. I minilliyin əvvəlində ehram tikintisi dayandırılmışdır.

Fironların qəbri gözdən-könüldən uzaq yerlərdə gizlədilirdi. Lakin

ehram kimi bu gizli yerləri də çapıb talayırdılar. Fironların

qəbirləri Qədim Misir tarixinin bütün dövrlərində talanmışdır.

Qədim misirlilərin öz hökmdarlarını ilahiləşdirib ondan

qorxmalarına baxmayaraq qəbirlərin talan edilməsi zaman-zaman

davam etdirilmişdir.

Fiva Misir padşahlığının yeni paytaxtı olarkən, artıq Misir

öz inkişafının zirvəsinə çatmışdı. Qüdrətli hökmranlığı dövründə

Misirdə elm və mədəniyyət inkişaf etməyə başlamışdı. İşarəşəkillər-

heroqliflər yarandı. Papiruslarda yazılar yazılırdı. O

vaxtdan bir şer Misirdə kitaba yüksək qiymət verildiyini sübut

edirdi:

Müdrik mirzələr

Özlərinə ehram tikmirdilər.

Tunc baş daşı da qoymurdular,

Onların ehramı kitablar idi

Onların övladı qamış qələm idi.

Buna görə də kitabda yazılan

Haqqında xatirə əbədidir.

Qədim dünyanın digər xalqları kimi, qədim misirlilər də

inanırdılar ki, təbiəti və insanların həyatını allahlar idarə edir.

Misirlilər allahları adətən insan, lakin heyvan başlı insan şəklində

təsəvvürlərinə gətirirdilər. Bu cür təsəvvürlərin ovçuluq

dövrlərindən qalması şübhəsizdir. Qədim misirlilərdə axirət

dünyasına inam mühüm yer tutduğundan meyitləri mumiyalamaq

geniş yayılmışdı. Misirlilərə görə, axirət səltənətində hər şey

boldur. Lakin hər bir adamın ruhu bu səltənətə getmir. Ölənlərin

ruhunu Oziris mühakimə edir. O, allahın iradəsi əleyhinə

gedənlərə qarşı çox böyük amansızlıq göstərir. Elələrinin ruhunu

müdhiş, yırtıcı heyvanlar yeyir. Qədim Misirdə fironlar

ilahiləşdirilirdi. Ona görə də qədim dini kitabədə yazılırdı:

«Allahlar itaət edənləri sevir, itaət etməyənlərə isə nifrət edir». Bu

ölkədə din fironlara danışıqsız itaət etməyi tələb edirdi. Əmri

pozanlar isə quraqlıq, taun xəstəliyi, düşmənlərin hücumları ilə,

öləndən sonra isə Oziris mühakiməsi ilə hədələnirdi.

Qədim insanlara elə gəlirdi ki, fironların ixtiyarında olan

qeyri-məhdud hakimiyyəti insanlar yox, allahlar müəyyən

etmişlər. Təsadüfi deyildir ki, fironu «allahın oğlu» və «böyük

allah» adlandırırdılar. Misirdə allahlara dualarla müraciət edir,

onlara qurban verirdilər. Məbədlər allahların evləri hesab

olunurdu. Orada allahların bütləri qoyulurdu. Məbədlərdə

«allahların xidmətçiləri» - kahinlər olurdular. Hesab edilirdi ki,

kahinlər allahları yedizdirirdilər-onlar bütlərin qabağına yemək

qoyurdular. Qırğı baş olan Günəş allahı Ra, allahların padşahı hər

gün qızıl qayıqda göydə gəzir və qərbdə yerə enir. Uzaq cənubda

Nil allahı ilanların qoruduğu mağarada küpələrdən su tökür. Nə

qədər su tökəcəyi onun iradəsindən asılıdır. Bunlardan əlavə

vəbanı göndərən aslan başlı qəzəbli müharibə ilahəsi də olduqca

təhlükəli idi.

Nil çayı misirlilər üçün həyat demək idi. Təsadüfi deyildir

ki, qədim bədii yaradıcılıqda, həm də digər sahələrdə, o cümlədən

xüsusilə poeziya və mifologiyada Nilin tərənnümü mühüm yer

tutur.

Məsələn, Nil çayını tərənnüm edən himndən bir parça

verməklə görərik ki, misirlilər Nili canlı varlıq və allah hesab

edirdilər:

Misir torpağına həyat gətirən

Nil çayı daim yaşa, var ol sən,

Sən bir az geciksən tükənər həyat,

Əgər qəzəblənib çıxsan özündən.

Şən yaxşı gələndə şənlənir həyat

Ölkə fərəhlənər, ölkə şad olar.

Alqış deyər gənclər, körpələr sənə,

Düşürlər sənin şad qədəmlərinə.

Misirlilərin etiqadına görə, ruh heykəldə yaşaya bilərdi.

Öləni əzəmətli pozada təsvir edirdilər. O, həyatda kimi idisə,

ölümündən sonra da həmin adam, yəni firon və ya əyan olaraq

qalmalı idi.

Misirin tarixi, mədəniyyəti, incəsənəti, özünü bu və ya digər

şəkildə Misir mifologiyasında göstərmişdir. Günəş allahı eləcə də

insanların və allahların padşahı Ra qocaldıqdan sonra öyrənir ki,

Nilin yuxarı hissəsində və səhrada adamlar onun əleyhinə nə isə

fikirləşirlər. O zaman Ra kişi allahları Şu, Geb və Nunu, eləcə də

qadın allahları Tefnut, Nut və Okonu Ranın daxil olduğu allahlar

şurasını çağırdı. Bu şura insanlardan gizlin olaraq çağırılmışdı.

Allahların məsləhəti ilə Ra Okonu Xatxor ilahəsi simasında

bəşəriyyəti məhv etməyə göndərdi. İlahə işinin bir hissəsini

sevinclə yerinə yetirdikdən sonra Ranın hüzuruna qayıdarkən Ra

peşman olaraq hələ məhv edilməyən insanların günahından

keçməyə qərar verdi. Onun əmri ilə gecə sahələrə qırmızı pivə

tökdülər. Səhər qaniçən ilahə yoluna davam edərkən pivəni gördü

və içməyə başladı. Xatxor sərxoş oldu və adamları görə bilmədi.

Xatxor bayramına məstedici içkilər hazırlanması adəti belə

yaranmışdır.

Misirdə günəş allahı kultu Şumer və Akkad mərasimlərinə

nisbətən daha mühüm rol oynamışdır. Şamaş ədalət qoruyucusu

olsa da, onun adı heç vaxt allahlar üçlüyünə daxil olmamışdı və o

yaranma mifi ilə əlaqədar göstərilməmişdir. Misirdə isə Ra

ənənəyə əsasən Misirin birinci padşahı olmuş Atum kimi

dünyanın yaradıcısı hesab olunurdu. Heliopol şəhəri Ra kultunun

əsas mərkəzi olmuşdur və yəqin ki, qədim padşahlıq dövründə elə

həmin şəhərdə Oziris kultu ilə günəş allahı kultunun birləşməsi

baş vermişdir.

Elə həmin zamandan başlayaraq fironların allah Ranın oğlu

olması mərasimi keçirilirdi. Firon Xafranın heykəlində onun

başının qoruyucusu Qor, şahin Qor və Ranın eyniliyini və padşah

hakimiyyətinin Ra ilə əlaqəsini göstərir. Oziris-Qor mifologiyası

Ra kultu ilə birlikdə fironun taxta gəlməsi və tac qoyması

qaydasını müəyyən edirdi. III Tutmosun ölümü və II

Amenxotepin taxta gətirilməsi belə təsvir olunurdu:

Padşah Tutmos səmaya yollandı,

O günəş diski ilə birləşdi.

Allahın bədəni onun yaratdığı ilə birləşdi.

Ertəsi gün

Günəş şəfəq saçdı,

Səma işıqlandı.

Amenxotep atasının taxtına əyləşdirildi. Ölən padşah

Ozirisə çevrildi və sonra gətirilən mətndə o, həm də Ra ilə

birləşdi. Məlum olur ki, Ra və Oziris haqqında miflər tamamilə

bir-birinin içərisində əriyərək birləşir. Doğrudur, Qədim Misirdə

«Günəş» mifologiyasının elə elementləri vardır ki, onlar Oziris

haqqında mifdən köklü surətdə fərqlənir. Lakin Günəş allahı Ra

yerdə insanlarla birlikdə olmaqdan yoruldu. Qədim allahlardan

biri Nunu (onun adının mənası «ilkin okean» deməkdir) Raya

məsləhət görür ki, Nut adlı inəyin çiynində otursun. Sübh

açılarkən adamlar bir-birinə ox atmağa başlayan anda çiynində

Ranın oturduğu inək Nut yüksəkliyə qalxıb səma oldu. Ra razı

qaldı və arzu etdi ki, səmada yaşıllıq olsun. Yalnız bundan sonra

«Məmnunluq sahəsi» və «Qarğı (qamış) sahəsi» meydana gəldi,

səma gölü təsəvvürü yarandı. Sonralar həmin mifin kontekstində

əkinçilərin ideal-axirət dünyasında əkmək üçün torpağın olması

ifadə edilirdi. Lakin daha yüksəklikdə inəyin başı hərlənməyə

başladı və o titrədi. Bu zaman günəş allahı Ra dedi: «Əgər mən

Xex (milyon ilahə nəzərdə tutulurdu) olsaydım, inəyi səmada

saxlaya bilərdim». Bu sözlərlə o 8 Xex ilahəsini yaratdı və onlar

səma inəyinin ayaqlarını saxladılar. Nəhayət, Ra allah Şuya əmr

etdi ki, inəyi saxlamaq və 8 Xex ilahələrini qorumaq üçün aşağıda

yerləşsin.

Hekayə onu ancaq inək rəsmi önündə oxumağı məsləhət

verən göstərişlə başa çatır. Bunu isə yeni doğulmuş uşağını başı

üzərində tutmuş ata etməli idi.

Hekayətin birinci hissəsi qədim mifoloji baxışların əks

edilməsi ilə əlaqədar idi. Günəş allahı Ra allahların və insanların

padşahı rolunda ilkin allah Atumla eyniləşdirildiyindən öz

təbiətinə görə ulu qocadır. Məlum olduğu kimi, insanların Atuma

qarşı günah işlətməsi hələ e.ə. 2000-ci ildən xatırlanırdı.

Günəş allahının yaranması haqqında Misirdə bir sıra

əfsanələr mövcuddur. Onlar bəzən bir-birini tamamlayır, bəzən də

bir-birindən köklü surətdə fərqlənir. Onların bəzisinə görə,

günəşin, onunla birlikdə dünyanın yaradıcısı ana ilahədir. Ana

ilahə heç bir kişi olmadan günəş oğlunu doğmuşdur. İkinci

əfsanəyə görə isə allah-ata ilk iki allahı qadınsız yarada bilmişdir.

Əldə edilən materialların əksəriyyətində səma ilahəsindən

doğulduğu qeyd olunur. O, günəşi tək doğur, yəni burada nə kişi

allah, nə də heyvan iştirak etmir. O, bəzən qadın, bəzən inək

obrazında təzahür edir. Hər gün sübhdən işıqlı disk onun

bətnindən çıxır, axşamlar o günəşi təzədən udur ki, səhər onu

yenidən doğsun.

Bütün ibtidai cəmiyyətlərdə olduğu kimi Qədim Misirdə də

uşağın doğulması haqqında aydın təsəvvür yox idi. Yeni tarixə

qədərki Misirdə uşağın doğulması bu və ya digər predmetin

udulması ilə əlaqələndirilirdi. Misir folkloru belə baxışlar

haqqında geniş məlumat verir. Misirdə «uşağa qalmaq» «nə isə

udmaq» kimi başa düşülürdü. Bu barədə fikir Ehram mətnlərində

və dini mərasimlərdə uzun müddət yaşamışdır.

«Udmaq» mövzusu matriarxat xarakter daşıyırdı. Qədim

Misirdə ana-allahlar mühüm rol oynayırdı.

Əsrlər keçdikcə dünyanın yaranması və allahların yaranması

haqqında təsəvvürlər də zənginləşmişdir. Müxtəlif sahələrdə öz

funksiyalarını yerinə yetirən allahlar xarakterinə görə insanlara da

bənzəyirdilər.

Öz təbiətinə görə yumşaq olan Xatxor inək şəklində təzahür

edəndən sonra qaniçən Okoya çevrilir. Bəlkə də bunlar Xatxor

bayramında artıq içib sərxoş olmamaq üçün uydurulmuşdur.

Xatxonrun rolunu məhəbbət hamisi kimi təhlil etməyə meyl də

mövcud idi.

Mifin ikinci hissəsi Ranın bəşəriyyətdən yorulması motivi

ilə əlaqədardır. Ra inəyin çiynində oturduğu halda olsa da, özünün

iki qayığı ilə üzdüyü şəkildə təsvir olunmuşdur. Bu kosmoqonik

nəqletmə səmanın yaranmasını izah edir. Bundan əlavə səma

sahələrinin və inəyin ayaqlarmı tutan 8 ilahənin mövcudluğu söz

oyunu kimi də təsvir olunur. Misir mifologiyasında söz oyunu

geniş yer almışdı. Söz oyunu himnlərdə və mərasimlərdə

yaradılırdı. Hər şeydən əvvəl, səma inəyi və yaxud bəzi

mənbələrdə qeyd edildiyi kimi, inək-səma haqqındakı təsəvvürlər

tarixəqədərki dövrə gedib çıxır. Qədim mətnlərə əsasən inəyin

hüdudsuz okeandan qalxaraq səmaya çevrilməsi barədə

təsəvvürlər həmin mifə qədər mövcud olmuşdur. İkincisi, günəşin

il qayığının səmanı su kimi ifadə edən konsepsiyaya görə, səma

həm gecə, həm gündüz qayıqlarında üzməkdədir. Həmin səma

suları yer okeanlarına müvafiqdir. Təəccüblü deyildir ki, səma

inəyi də yer inəyinə oxşayır. Bu sular Nilə bənzəmir, çünki qədim

misirlilər bilirdilər ki, Nil cənubdan şimala axır. Günəş isə

Şərqdən Qərbə hərəkət edirdi. Üçüncüsü, öz qızı Nutu səmaya

qardaşı və əri Kebinyerin üzərinə qaldıran allah-kişi inəyin

qarnından tutmuşdur. Nutun onu qaldıran allahların qayıqlarını

apardığını, sonra onların duzlara çevrildiyi haqqında təsəvvürlər

hələ çox qədimlərdən məlum idi. Allahların, ulduzların və günəş

allahının qayıqlarda üzməsi haqqında təsəvvürlərin əsası var idi.

Qayıq Nil çayında təbii və rahat nəqliyyat növü idi. Geniş

yayılmış əks olunan səma haqqında dördüncü konsepsiya nisbətən

rasionalist xarakter daşıyır. Səma allahlar tərəfindən qorunan və

dörd dayaqla saxlanılan üst qatdır. İnəyin dörd ayağı burada

səmanın dörd dayağını əvəz edib. Dayaqları qoruyan 8 Xex ilahə

dünyanın dörd tərəfini təmsil edən allahlar cərgəsinə daxildir.

Dünyanın dörd tərəfinin göstəricisi olan say-rəqəm misirlilərdə

həmişə müqəddəs olmuşdur.

Misirlilərin səma haqqında dörd müxtəlif təsəvvürləri

olmuşdur. İnək, okean, qadın Nut və yerin üstü səma həmin dörd

rəqəminə daxildir.

Qədim Misir miflərində dünyanın və insanların yaradılması

əfsanələri mühüm yer tutur. İlk baxışda bu əfsanələr özlərinin

ziddiyyətli rəngarəngliyi ilə adamları çaş-baş sala bilər.

Allahların, insanların və kainatın yaradıcısı rolunda gah

heyvanlar, gah allahlar, gah da ilahələr çıxış edir. Bir əfsanəyə

görə Günəş səma inəyindən doğulur, digərinə görə bitkilərdən,

üçüncü qrupa görə isə qaz yumurtasından doğulur. Yaradılma

üsulu və yaradıcılar da müxtəlif olur. Bütün miflər üçün ümumi

olan cəhət budur ki, ibtidai xaosdan bu və ya digər allahlar

meydana gələrək bu və ya digər şəkildə dünyanı yaradırlar.

Dünyanın yaranması haqqında miflərin əksəriyyəti ən qədim

zamanlarda qəbilə-tayfa münasibətlərinin hökm sürdüyü Nil

vadisində yaranmışdır. Sonralar isə ictimai münasibətlərin inkişaf

etməsi, qədim misirlilərin dünyanı anlama üsullarının

təkmilləşməsi ilə əlaqədar olaraq həmin miflər də bir sıra köklü

dəyişikliklərə uğramışdır. Nəticədə dünyanın yaranması haqqında

mif bir növ «işlənmiş» şəkildə gəlib çatmışdır. Dünyanın

yaranması haqqında miflərin əksəriyyəti bizə tam şəkildə gəlib

çatmamışdır. Misir mifləri zəngin olduğu qədər, həm mürəkkəb,

həm də ziddiyyətli xarakterdədir.

Səma-inək haqqında mifə əsaslanaraq Misir mifologiyasının

xarakteri haqqında bəzi fikirlər demək mümkündür. Hər bir hadisə

üçün çoxsaylı mifoloji müddəalar mövcud ola bilər. Mifoloji

müddəalara münasibətdə səxavətlilik Misir üçün səciyyəvi bir

haldır. Ehkamlar olmadığından təriqətlər haqqında da təsəvvürlər

olmamışdır. Dini dözülməzlik və fanatizm yalnız ölkənin

tənəzzülə uğradığı dövrlərdə təzahür etmişdir. Fanatizm yalnız II

minillikdə, təqribən e.ə. 1370-ci ildə Ehnatonun Misir dinini zorla

mifologiyadan azad etmək cəhdi zamanı meydana çıxmışdır.

Ehnatona qədər magiya və fetişizm daha geniş yayılmışdı.

Misirlilər özləri üçün insana adi görünən anlayışlarla

obrazları, hadisələri, obrazlar qrupunu, yaxud bir sıra hadisələri

izah etməyə cəhd edirdilər. Onlara görə həmin hadisə, obraz və

anlayışlar «allahlar dünyasına» mənsub idi. «Allahlar dünyası»

ifadəsi mövcud olan kimi təsəvvür edilməsinə baxmayaraq

bilavasitə insan əqli və hissi ilə əldə edilə bilməyən nə varsa, onu

özünə daxil edir, «simvol» vasitəsilə ifadə edilirdi. «Simvol»

insanın allahlar dünyasındakı bəzi ünsürləri bəşəri kateqoriyalar,

daha dəqiq desək, məntiq və hissi qavrayış kateqoriyaları ilə

vermək cəhdidir. Doğrudur, elə də olur ki, onların əksəriyyətini

təbiət qanunları ilə uyğunlaşdırmaq o qədər də zəruri olmur. Hələ

e.ə. III minillikdə Misirin müdrik adamları bu barədə özlərinə

həmin məsələni aydınlaşdıraraq qeyd edirdilər ki, simvolu onun

əks etdirdiyi predmetin əsli kimi qəbul etmək olmaz. Bu mənada

Misir simvolu ya predmet forması, ya hərəkət, ya da söz forması

kimi qəbul edilə bilərdi. Həmin dövrdə hər bir simvol mifoloji

anlayış olmadığı halda, hər bir mifoloji anlayış allahlar dünyasının

predmetinin simvolik inikası idi. Şübhəsiz, zəka simvolun

həqiqiliyini yoxlamaq imkanına malik deyildi. Mifoloji anlayış

yalnız o halda həqiqidir ki, o allahlar dünyasının hər hansı bir

hadisəsini insana aydın ola bilən kateqoriyalarla ifadə edə bilirdi

və insan tərəfindən etiqad kimi qəbul olunurdu.

Misir mifologiyası bütün mifoloji anlayışların cəmidir.

«Mif» ifadəsini Misir mifologiyasının müəyyən tərkib hissəsini

göstərmək üçün istifadə etmək olar. «Misir dini» bu mənada

qədim misirlilərin mifoloji anlayışlardan ümumi istifadəyə sakit

razılıq verməsinin təzahürüdür. «Misir teologiyası» bu mənada

Misir teoloqları tərəfindən mifologiyanın konstruktiv və şərhçilik

aspektlərindən təfsiridir.

Misir kahinləri öz təbliğatlarında miflərdən geniş şəkildə

istifadə edirdilər. Çoxlarına məlum olan miflər qədim dini

himnlərdə təkrar olunurdu. Amon-Ra allahların, insanların,

heyvanların və bitkilərin yaradıcısı kimi tərənnüm edilirdi. Onun

əbədi düşməni olan əjdaha-ilan üzərində qələbəsi qeyd edilirdi.

Həmin təbliğatda yaradıcı allah kimsəsizlərin və əzabkeşlərin

müdafiəçisi kimi göstərilirdi. Digər tərəfdən, müxtəlif dini-fəlsəfi

sistemlərin inkişafı ilə əlaqədar olaraq Misir dini mətnlərində daha

tez-tez dünyanın yaradıcısı-allahın əsas cizgiləri-əbədiliyi, hər

şeyə qadirliyi tərənnüm edilirdi. Allah biliklərin hakimi və bütün

kəşflərin səbəbkarı elan olunurdu. Sonralar bunun inkişafı yalnız

kahin mühiti ilə məhdudlaşır, dini-fəlsəfi təlimlərin mücərrəd

ilahiyyatçı quramaları ilə təsvir olunurdu. Mətnlər allahların

surətləri və epitetləri ilə doldurulur, onlar bir sıra predmet, hadisə

və anlayışlarla səsləşir. Bu mətnlər isə sonralar müxtəlif ibadət və

mürəkkəb mərasimlərin geni yayılmasına güclü zəmin olurdu.

Sonrakı dini-fəlsəfi traktatlar, mərasim nəğmələri və dünyanın

yaranması haqqında Misir təsəvvürləri Ellin və Roma dövrünə

qədər yaşayaraq, Misirin hüdudlarından kənara çıxır.

Misir mifoloji anlayışları sözlərdə (himnlər, dualar,

hekayələr, ayin mətnləri), hərəkətlərdə (dramatik tamaşalar,

ayinlər və s. mərasimlər), predmetlərdə və rəsmlərdə, şəkillərdə

(təsvirlər, bitkilər və göy cisimləri), yaxud canlı varlıqlarda

(padşah və heyvanlar) ifadə oluna bilərdi. Bu ifadələrdən hər biri

mənəvi təcrübəni təmsil edir, yaddaşda bir sıra dini əhval-ruhiyyə

yaradırdı. Əksər mifoloji anlayışları bu müxtəlif ifadə

formalarında hiss olaraq qavramaq olar.

Oziris və Xor haqqında mif padşahların dəfn mərasimlərini

təsvir edir. Bu mif olmuş hadisələr haqqında bir hekayə

formasında hələ II minilliyin əvvəllərində əzbər şəkildə dildəndilə,

eldən-elə keçmişdi.

Misir mifologiyasının xarakterik cəhətlərindən biri müxtəlif

tipli təsəvvürlərin bədii şəkildə birləşdirilməsidir. Səma inəyi

haqqında mif kosmik, kosmoqonik hadisə, yaxud dini adət kimi

təsvir olunur, ondan sehrbazlıq vasitəsi kimi istifadə edilirdi.

«Allahlar dünyası» adlandırdığımız yeganə mahiyyət eyni

teoloqlarda müxtəlif, bir-birinə zidd anlayışlarla ifadə oluna

bilərdi. Hər hansı ilahi qüvvə, yaxud allah çox asanlıqla digəri ilə

eyniləşdirilə bilərdi. Səma inəyi haqqında hekayədə Ra bir yerdə

Atum kimi, digər yerdə isə günəş diski kimi çıxış edir. Oko digər

şəraitdə ilanla eyniləşdirilir. Ureyem Xatxor kimi çıxış edir.

Xatxor inəyə xas olan yumşaq təbiətdən fərqli olaraq amansız

kimi təqdim olunur. Bu isə Misir mifologiyasının əsas prinsipinieyni

zamanda dəyişmək, ənənəni saxlamaq meylini bir daha əks

etdirir. Misir dininin dəyişkən forması və azad ruhu

mühafizəkarlıqla bərabərləşdirilir. Beləki, nə vaxt isə lazım olan

mifoloji konsepsiyalar faktiki olaraq heç vaxt atılmırdı. Bu

səbəbdən Misir mifologiyasının mühafizəkar xüsusiyyəti e.ə. XIX

əsrdə Misir dinini parçalamaqdan xilas etmiş, Misir dininin

daimiliyini və uzunmüddətli mövcudluğunu təmin etmişdir.

Misir və Şumer mifologiyaları arasında məlum oxşarlığı

inkar etmək qeyri-mümkündür. Lakin onların fərqi daha çox

nəzərə çarpır. Bu iki sivilizasiyanı yaradan mühitlərin oxşarlığı da

hər iki mifologiyanın oxşarlığında mühüm rol oynamışdır. Hər iki

ölkə çay vadilərində yerləşirdi ki, bu da şübhəsiz, onların

əhalisinin həyat tərzinə həlledici təsir göstərmişdir. Lakin Nil çayı

ilə Dəclə və Fərat çayları arasında fərq çoxdur. Nil Misiri iki

hissəyə - düzənliyə və deltaya bölür. Fransız alimi More demişdir:

«Təbiət Aralıq dənizi Misirini və Afrika Misirini belə yaratmışdır.

Misirlilərin çox vaxt xüsusi vurğuladığı bu «iki torpaq» arasındakı

fərq ölkənin mifoloji və bəşəri tarixinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir

göstərmək üçün kifayət qədər böyükdür».

Qədim Misir yazısı e.ə. IV minilliyin sonunda meydana

gəlmişdi. Bu yazı sisteminin ilkin nümunələri artıq Erkən səltənət

dövründə tətbiq olunurdu. İlk Misir yazı növü piktoqrafiya, yəni

şəkli yazı adlandırılır. Ən qədim Misir yazısı sadə naxış və

müxtəlif anlayışları bildirən şəkillərdən ibarət olmuşdur. Şəkli

işarələr vasitəsilə ayrı-ayrı sözlərin, anlayış və məfhumların

mənası verilirdi. Ay, günəş, ev, su və s. müvafiq oxşar şəkillərlə

ifadə olunurdu.

Misir təsərrüfatı genişləndikcə, dövlət idarə sistemi

mürəkkəbləşdikcə yazı gündəlik həyatda tez-tez tətbiq olunmağa

başladı. Bu, şəkli yazıların sadələşdirilməsinə gətirib çıxartdı.

İşarələr artıq əvvəlki mənası ilə yanaşı səs birləşmələrini, hecaları

bildirməyə başladı. Məsələn, "ulduz" işarəsi oba kimi tələffüz

olunurdu, o eyni zamanda heca kimi də işlədilirdi. Yaxud "kanal"

işarəsi mer kimi səslənirdi, mer eyni zamanda hecanı bildirirdi.

Heca bildirən işarələr vasitəsilə cümlələr tərtib olunurdu. Bunun

nəticəsində müxtəlif anlayışları və hadisələri ifadə etmək imkanı

yaranırdı. Bu yazı işarələri hələ qədimdə heroqlif, yəni "müqəddəs

işarələr" adlandırılmışdı. İlk zamanlar heroqliflərin sayı çox imiş.

Ən çox işlədilən işarələrin sayı yeddi yüzə çatırdı. Adətən

heroqliflər daş, ağac, dəri üzərində yazılırdı. Belə hallarda

heroqliflərin şəkli dəyişilmirdi. Qədim misirlilər eyni zamanda,

bitkisinin gövdəsini lazım olan ölçüdə doğrayır, sonra özəyini

uzununa çox nazik təbəqəyə ayırıb, xüsusi üsulla bir-birinə

yapışdıraraq "kağız" kimi istifadə edirdilər. Böyük mətnləri

yazmaq üçün papirus vərəqlərini uzununa bir-birinə calayırdılar

və lülə halında bükürdülər. Onların bəzilərinin uzunluğu qırx beş

metrə çatırdı. Heroqliflər papirus üzərində də yazılırdı. Belə halda

heroqliflərin ilkin şəkli xeyli dəyişilirdi. Bu yazı heroqlifikadan

fərqli olaraq heratika adını almışdı. E.ə. VIII əsrdən etibarən yazı

sistemində dəyişiklik baş vermişdi. Əvvəllər ayrı yazılan işarələr

indi bir işarədə birləşdirilirdi. Bu yazı demotika, yəni xalq yazısı

adını daşıyırdı. Bu yazı növü dövlət idarələri, ədəbi və dini

mətnlərin tərtibində işlədilirdi. Heratika vasitəsilə təsərrüfat

sənədləri, eləcə də ədəbi və elmi əsərlər yazılırdı.

Misir yazı sistemində əlifba işarələri də peyda olmuşdu.

Bunlar 21 işarədən ibarət idi, hər birisi müəyyən samiti bildirirdi.

Əlifba işarələri heroqliflərin ayrılmaz tərkib hissəsini təşkil edir

və müstəqil işlənmirdi.

Misir yazı sistemi dəyişildiyi və təkmilləşdiyi kimi onun dil

quruluşu da minilliklər ərzində eyni şəkildə qalmırdı. Qədim, orta

və yeni Misir dili bölgüsü təklif olunmuşdur. Erkən orta əsrlərdə

(III-IV əsrlər) qədim Misir dili artıq ölü dillər cərgəsinə daxil

olmuşdu. Bu zaman gipti dili işlənirdi. VII əsrdən etibarən ərəb

dili yayılmağa başladı. Hal-hazırda Misirdə dörd milyon yerli

gipti yaşayır. Onlar xristian olmaqla ərəb dilində danışır, lakin

dini ibadətlərini gipti dilində aparır, qədim ənənələri qoruyub

saxlayırlar.

Qədim misirlilərin şifahi xalq yaradıcılığı bədii ədəbiyyat

əsərlərinin əsasını təşkil edir. Ən qədim əsərlər e.ə. IV minillikdə

yaradılmışdır. Üç min il ərzində qədim misirlilər zəngin bədii

ədəbiyyat, onun müxtəlif janrlarını yaratmışdılar. Şifahi xalq

yaradıcılığının təsiri altında nağıllar da meydana gəlmişdi. Adətən

nağıllar əkinçi əhalinin məişətini, həyatını və dünyagörüşünü əks

etdirirdi. Bunlardan "İki qardaş haqqında nağıl", "Cadulanmış

şahzadə", "Düz və əyri haqqında nağıl", "Gəmi qəzasına uğramış

barədə nağıl", "Firon Xufu və cadugərlər" və s. göstərmək olar.

Qədim misirlilər nağıl vasitəsilə xeyirxahlığı, müdrikliyi tərənnüm

edirdilər, sadə adamın fərasətini, ədalətini və cəsarətini

açıqlayırdılar. Nağıllarda allah və fironların qüdrətinin sarsılmaz

olması ideyası əks olunmuşdur, əyanların zalımlığı və qəddarlığı

təsvir edilmişdir.

Birinci nağılda əhvalat iki qardaş - Bata və Anubis ətrafında

baş verir. Hər iki qardaş birgə işləyir, böyük qardaş Anubis, kiçik

qardaşı Bataya atalıq edir. Bir gün çöldə səpin üçün taxıl azlıq

edir, Anubis Batanı evə taxıl gətirməyə göndərir. Bata evə gələndə

Anubisin arvadı onu yoldan çıxarmağa cəhd edir, lakin Bata

nifrətlə onu rədd edir, taxılı götürüb çölə qayıdır. Axşam Anubisin

arvadı ərinin qulağını doldurub Bataya şər atır. Anubis qardaşını

öldürmək niyyətinə düşür. O, pəyədə gizlənir və Batanı gözləyir.

Bata mal-qaranı evə gətirərkən inəklərdən biri Bataya qardaşının

niyyətini açır. Bata qaçır, Anubis onu təqib edir. Allahlar Bataya

kömək edir, qardaşlar arasında keçilməz çay yaranır. Ertəsi gün

Bata qardaşına günahsız olduğunu sübut edir və uzaq ölkəyə

yaşamağa gedəcəyini bildirir. Əgər Batanın başına iş gələrsə,

qardaşı bunu qabdan içdiyi suyun köpüklənməsindən biləcəkdi.

Böyük qardaş qayıdır və arvadını öldürür.

Bata uzaq ölkədə (Sidr ağacı dərəsində) evlənir. Ovçuluqla

məşğul olur. Arvadına tövsiyə edir ki, dəniz kənarına getməsin,

çünki dəniz onu uda bilər. Arvad ərinin nəsihətini yaddan

çıxararaq dəniz sahilinə gedir. Dəniz coşur və onu təqib edir. O,

çətinliklə xilas olur, lakin onun saçından bir tük dənizə düşür və

su onu Misir sahilinə gətirir. Dəniz zülfünün xoş ətir iyini firon

Narmerə çatdırır. Ətir iyi fironun dəniz kənarında yuyulan palpaltarına

keçir. Firon aqilləri toplayır və xoş iyin səbəbini soruşur.

Firona izah edirlər ki, xoş iy sidr dərəsində yaşayan ilahə qadının

zülfündən gəlir. Firon uzaq ölkəyə qoşun göndərir, ilahə arvadı

tapdırır. Arvad Batanın həyat sirrini onlara acır və içərisində

Batanın canı olan sidr ağacını kəsdirir. Bata vəfat edir.

Anubis Sidr dərəsinə gəlir, sidr ağacının gülləri içərisində

Batanın ürəyini tapır və onu həyata qaytarır. Hər ikisi Misirə

qayıdır. Bata arvadını tapıb cəzalandırır, çünki o, Batanın canını

saxlayan sidr ağacını kəsməyi məsləhət görmüşdü. Firon öləndən

sonra Bata hökmdar olur. Nağıl xeyrin şər üzərində qələbəsi ilə

qurtarır. Burada ölən və dirilən allah mövzusu da öz əksini

tapmışdır.

"Düz və əyri barədə" nağılın da qəhrəmanları iki qardaşdır.

Kiçik qardaş böyük qardaşın paxıllığını çəkir. Qardaşlar arasında

mübahisə başlayır. Kiçik qardaş şərt kəsir ki, əgər mübahisəni

udsa, böyük qardaşın gözlərini çıxaracaqdır. Kiçik qardaş

mübahisəni udur, qardaşının gözlərini çıxarır və əmlakına sahib

olur. Bir müddət sonra qardaşının iki quluna əmr edir ki, koru

aparıb öldürsünlər. Onu səhraya aparırlar. Yazıqları gəlir, orada

qoyub qayıdırlar. Bir neçə ovçu nnu səhrada görür, evdə həmin

korun gözəlliyi barədə bacılarına danışırlar. Bacı koru görmək

istəyir, onu gətirirlər. Qız ona vurulur. Onu dalandar vəzifəsinə

təyin edir. Sonra gizlicə ona arvad olur. Onların oğlu olur,

böyüyür. Yoldaşlarından müdrikliyi və biliyi ilə fərqlənir.

Yaşıdları onun paxıllığını çəkirlər. Sataşmaq məqsədilə onun

atasının kim olduğunu soruşurlar. Uşaq bunu anasından bilmək

istəyir. Oğul atasının başına gələn hadisəni öyrənir və uzun

əhvalatlardan sonra əmisini cəzalandıraraq atasının əmlakını

qaytarır.

Bu nağıl mövzuları şərq xalqları ədəbiyyatında indi də

yaşayır. Qədim Misir nağılları "Min bir gecə" nağıl silsiləsinin

yaranmasına təsir göstərmişdi.

Qədim misirlilər təbiətdə və insan həyatında baş verən

hadisələri dini ideologiya əsasında izah edirdilər. Bunların

içərisində "Osiris haqqında" əfsanə geniş yayılmışdı. Osiris ölən

və dirilən təbiət allahı hesab olunurdu. Qardaşı Set onu

qəddarcasına öldürür. Osirisin arvadı İsida və bacısı Neftida

allahlardan kömək diləyirlər, Osirisi tapıb dirildirlər. İsidanın oğlu

olur. Adını Qor qoyurlar. Qor Setdən atasının intiqamını alır,

allahlar hakimiyyəti ona verirlər.

Misirdə də dünyanın əmələ gəlməsi haqda əfsanə vardı.

Günəş allahı Ra dünyanı xəlq edən hesab edilirdi. O, səmanı, yeri,

bitkiləri, heyvanları, quş və balıqları sudan yaratmışdı. Bu

təsəvvürlərin bəziləri qədim yəhudilərin dini dünyagörüşünə də

təsir göstərmişdi.

Misirin qonşu ölkələr ilə iqtisadi və mədəni əlaqələri bədii

ədəbiyyatın yeni janrında - səyahətlərin təsvirində öz əksini

tapmışdı. Bu səpkidən “Gəmi qəzasına uğramış barədə nağıl”

rəvayətini misal göstərmək olar. Firon öz məmurunu Punta

göndərir. Gəmi qəzaya uğrayır və dənizçi sirli adaya düşür.

Adanın hökmdarı xeyirxah ilan surətində ona qonaqpərvərlik

göstərir, var-dövlətindən ona hədiyyələr verir, Misirə yola salır.

“Misirli Sinuxet haqqında” hekayətdə qorxusundan

Suriyaya qaçmış adlı-sanlı saray əyanından bəhs edilir. Əsərdə

Sinuxetin yolda çəkdiyi əzab-əziyyətdən, Suriyada

varlanmasından, vətən həsrətindən əzab çəkməsindən danışılır.

Uzun müddət Suriyada yüksək vəzifə tutmasına və yaşamasına

baxmayaraq, Sinuxet vətən həsrəti ilə yanırdı, doğma yurduna

qayıtmağa fürsət axtarırdı. Sonralar yeni fironun dəvəti ilə o,

Misirə qayıdır.

Nəsihət xüsusiyyətli əsərlər əsasən Orta və Yeni səltənət

dövründə yaranır. Nəsihətlər mövcud olan dövlət və ictimai

quruluşu müdafiə edirdi. Burada sosial ziddiyyətlər, aşağı

təbəqələrə münasibət, dövlət idarəetmə qaydaları, mirzəlik

sənətinin üstünlüyü, xalq üsyanlarının acı nəticələri və s. əks

olunmuşdur. Nəsihət səpkili əsərlərdən "Ptaxotepin nəsihəti",

"Herakliopol hökmdarı Axtoyun oğlu Merikara nəsihəti", "I

Amenexetin nəsihəti", "Duauf oğlu Axtoyun nəsihəti", "İpuserin

nəsihəti", "Nefertitinin nəsihəti"ni göstərmək olar.

Axtoyun oğlu Merikara nəsihəti aşağı təbəqələrə, yoxsullara

və onların sırasından çıxan fərasətli və müdrik adamlara

münasibət qaydasından bəhs edir. Hökmdar belə adamlardan uzaq

olmağı, fərasətliləri əzməyi oğluna tövsiyə edir. Burada dövlətin

idarə olunması qaydaları da əks olunmuşdur. Duauf oğlu Axtoyun

nəsihətində bir çox peşələrin ağır zəhmət tələb etməsi sadalanır və

mirzəlik peşəsinin daha üstün və şərəfli olması qeyd olunur.

"Ptaxotepin nəsihəti" əsərində əxlaq qaydalarından, yaxşı

davranışdan bəhs edilir, "xırda adamı" öz taleyi ilə razılaşmağa

çağırır. Onu inandırmağa çalışır ki, allah ancaq adlı-sanlı adamı

yüksəldir. Bu nəsihətə görə, xırda adamlar itaətkar olmalı, öz

ictimai mənşəyini heç zaman yaddan çıxarmamalı, vəzifəli

adamlara itaət etməlidirlər. Nəsihət mövcud olan quruluşun

möhkəmləndirilməsini tövsiyə edir.

"İpuserin kəlamı" və "Nefertitinin nəsihətləri" yoxsulların

və qulların Orta səltənətin sonunda baş vermiş üsyanını bədii

şəkildə şərh edir.

"Natiq kəndli" hekayəti kəndlinin əmlakının (iki eşşəyinin)

əlindən alınmasından, onun şikayətindən, saraya gəlməsindən,

hökmdarı öz natiqliyi ilə valeh etməsindən danışır.

"Miskin adamın öz ruhu ilə söhbəti" hekayəti dialoq

şəklində verilmiş və burada mövcud olan həyat qaydalarına etiraz

əks olunmuşdur. Əsərdə miskin adamın bədbinliyi, əzab-əziyyətli

həyatı, ölüm arzusu ilə yaşaması təsvir olunur. Əsərdə axirət

dünyasının və əbədi həyatın olmasına şübhə ilə yanaşılır, dini

dünyagörüşləri şübhə altına alınır.

Sinfi cəmiyyətdə incəsənət firon hakimiyyətinin

möhkəmləndirilməsinə xidmət edirdi.

Qədim Misir memarlığı dini ibadətin güclü təsiri altında

olmuşdu. Məhz buna görə allahların və ilahi mənşəli hesab edilən

fironun şərəfinə əzəmətli məbədlər, saraylar, ehram və heykəllər

yaradılırdı. Artıq qədim səltənət dövründə Misir memarlığını

fərqləndirən əzəmətlilik əlaməti meydana gəlmişdi. Firon

ehramları buna misal ola bilər.

Ehramın ən qədim nümunəsi Sakkarada təmsil olunmuşdur.

Firon Coserin şərəfinə burada pilləli ehram tikilmişdi. IV sülalə

fironları Xufu, Menkaura, Xafra əzəmətli ehramlar tikdirmişdilər.

Ehramın yanında, sonralar isə (XVIII sülalə dövründən etibarən)

kənarda axirət məbədləri (axirət dünyası ilə bağlı dini mərasimləri

icra etmək üçün) tikilirdi. Məbədlərin divarında ilahiləşdirilmiş

fironun həyatı və şücaətləri təsvir olunurdu. Bundan başqa,

misirlilərin gündəlik həyatını əks etdirən səhnələr də vardı: burada

dalaşan qayıqçılar, işləyən sənətkarlar, dəfn mərasimində iştirak

edən əkinçilər, balıqçılar, çobanlar, ağı tutanlar təsvir olunmuşdu.

Yeni Səltənət dövründə incəsənət və memarlıq yüksək

inkişaf səviyyəsinə qalxır. Bu dövrdə qayanı kəsib yeraltı dəfn

sərdabələri inşa edirdilər. I Setinin yeraltı dəfn sərdabəsinin

yüzlərlə otaqları vardı. Burada minlərlə heykəllər qoyulmuşdu.

Xəzinəsində saysız-hesabsız varidat saxlanılırdı. Ən möhtəşəm

memarlıq dəsti Fivadakı (Karnak və Lüksorda) Amon məbədi

hesab olunur. Məbəd dəstinin yüzdən çox otağı, geniş həyət

sahələri, keçidləri, nəhəng heykəlləri, sfinksləri, sütun abidələri

varmış. Onun təkcə böyük salonu 16 cərgədə ucalan 134 sütundan

ibarət imiş. Böyük salonun 12 mərkəz sütunu 21 m

hündürlüyündə imiş. Salonun sahəsi 5 min m2-dən artıq imiş.

Əzəmətli tikintilərdən Deyr əl-Bəhridə Xatşepsutun xeyrat

məbədini və Mədinət-Abuda III Ramzesin böyük məbədini

göstərmək olar. III Ramzesin məbədi dördbucaq şəklində

tikilmişdi. Buraya kanal çəkilmişdi.

Qaya məbədləri əzəmətli və dəbdəbəli idi. Abu-Simbeldə II

Ramzesin məbədi qaya içərisində inşa edilmişdi. Qayanın

içərisində çoxlu otaq, sütun və heykəllər tapılmışdı. Firon

sarayları burada böyük bir zövqlə tikilir, otaqlara nəfis və zərif

bəzəklər vurulurdu.

Heykəltəraşlıq memarlığın mühüm sahəsini təşkil edirdi.

Hər bir məbəd və saray ehram və sərdabə heykəllərlə dolu olurdu.

Bunlar həm nəhəng, həm də nisbətən xırda şəkildə yonulurdu.

Heykəltəraşlar Misir allahlarını və fironlarının surətini

yaradırdılar. Əyan və sadə adamlara həsr olunmuş heykəllər də

düzəldilirdi. Divar təsviri geniş təmsil olunmuşdu. Təsviri sənət

vasitəsilə müxtəlif səhnələr əks etdirilir, zəngin bədii surətlər

yaradılırdı. Təsviri sənət müharibə səhnələri, firon ailəsi, əkinçilik

və balıqçılıqla məşğul olma səhnələri, qurbankəsmə və dəfn

mərasimləri, hədiyyələr gətirilməsi və ov səhnələri kimi geniş

mövzuları əhatə edirdi.

Dini təsəvvürlər qədim Misir cəmiyyətinin bütün

sahələrində özünü təzahür etdirirdi, mədəniyyətin hər bir

sahəsində müəyyən iz buraxırdı. Din qədim misirlilərin

ideologiyasını təşkil edirdi. Dini təsəvvürlərin sadə formaları, yəni

heyvanlara, əşyalara və əcdadlara ibadət Misir tarixinin bütün

dövrlərində mövcud olmuşdur. Fetişizm (əşyalara ibadət) və

totemizm (totem heyvanlara ibadət) sadə dini təsəvvürlər idi.

Qədim misirlilər təbiət qüvvələrini ilahiləşdirmişdilər. Onlar

günəşə, aya, suya, Nil çayına, vəhşi və ev heyvanlarına və s.

sitayiş edirdilər. Misir dini sistemi tədricən yaranırdı və Yeni

səltənət dövründə bitkin şəklə düşmüşdü. Misirdə xeyli sayda

allahlara ibadət olunurdu. II Ramzesin Het hökmdarı ilə

müqaviləsində min Misir allahı və ilahəsi şahid kimi yad edilir.

Bu allah və ilahələrin hamısının adları məlum deyildir. Misirin hər

guşəsində dini ibadət mövcud idi. Allahlar haqda təsəvvürlər

müxtəlif təbiət qüvvələrinin və ictimai hadisələrin təcəssümü kimi

meydana gəlmişdi. Dini təsəvvürlər nəticəsində yerli, vilayət

(nom) və ümum Misir ibadətləri möhkəmlənirdi. Adətən mərkəz

şəhərlərin allahları bu və ya digər siyasi şəraitdən asılı olaraq

ümum Misir allahına çevrilirdi.

Misir panteonunda Amon allah ali mövqe tutmuşdu. O,

allahların hökmdarı və fironun havadarı hesab olunurdu. Onun

məskəni Fiva şəhəri sayılırdı. Misir panteonunun nüfuzlu

allahlarından biri Ra idi. O, Günəş allahı kimi məlum idi. Onu

gündüz üfüqündə səma gəmisində təsəvvür edirdilər. Günəş

allahına sitayiş Heliopol şəhərində yayılmışdı. Yeni Səltənətin

əvvəlində Ra-Günəş allahı Amon allahı ilə birləşdirildi və Amon-

Ra ibadəti yarandı. Amon-Ra dünyanın yaradıcısı kimi qələmə

verilirdi. Exnatonun dövründə Aton ("Günəş üfüqü") allahına

sitayiş bərqərar oldu. Memfis şəhərində allah Ptax məskən

salmışdı. Guya Ptax allahları və dünyanı yaratmışdı. Misir

panteonunda Osiris, onun bacısı və arvadı İsida, oğlu Qor şərəfli

yer tuturdular. Osiris firon hakimiyyətinin havadarı olmaqla

yanaşı, axirət dünyasının allahı kimi təsəvvür edilirdi. O, ölən və

dirilən təbiəti təcəssüm edirdi. Təbiətdə qış və yaz fəsillərinin

gəlməsi onun adı ilə bağlanırdı. O, ər-arvad məhəbbətinin və

analığın himayəçisi idi.

Qor səma və işıq allahı idi. İlk Misir fironları Qoru firon

hakimiyyətinin havadarı kimi təsəvvür edirdilər. Qədim misirlilər

Nil çayına sitayiş edirdilər, onu Hapi adlandırırdılar. Tot

müdriklik və hesab allahı, Xatxor səma, məhəbbət və şadlıq

ilahəsi hesab edilirdi. Maat (ədalət ilahəsi), Soxmet (qüdrət

ilahəsi) və başqaları Misir panteonuna daxil idilər.

Misirlilər allahları müxtəlif heyvan görkəmində təsvir

edirdilər. Bu, ən qədim təsəvvürlərin əksi idi. Öküzə sitayiş geniş

yayılmışdı. Allah Apis öküzü təmsil edirdi. Öküz Ptax, Osiris, Ra

və s. allahları əks edə bilirdi. Amona qoyun, Soxmetə şir, Tota

əntər, Sebekə timsah görkəmi verilirdi. Dini təsəvvürlərin

təkmilləşməsi allahların totem ibadətini dəyişdirdi. Allahlar artıq

heyvan, yaxud quş başlı adam görkəmində təsvir olunurdular. Ra,

Qor şahin başlı adam, Anum, Xnum qoyun başlı adam, ilahə

Xatxor inək başlı adam görkəminə salınmışdı.

Qədim Misirdə ilk allahlar haqda da təsəvvürlər müəyyən

sistem şəklinə salınmışdı. Əvvəl guya qarmaqarışıq su aləmi

olmuş və onu Nun təmsil etmişdi. Sonra Atum su aləmindən təpə

şəklində bünövrə yaratmışdı. Sonralar Atumu Ra təmsil edirdi.

Atum-Ra qoşa allah (hava) və arvadı Tefnutu (nəmişlik)

törətmişdi. Yer allahı Heb və səma ilahəsi Nut onların törəməsi

olmaqla Osiris, İsida, Set və Neftidunu yaratmışdılar. Beləliklə,

allahların ailəsi təsəvvürü yaradılmışdı. Nəticədə allah-ata, allahana

və allah-oğul dini anlayışı meydana gəlmişdi. Bu dini ehkam

sonrakı dinlərə, xüsusilə xristianlığa təsir göstərmişdi.

Misirin ən qədim dövründə əcdadlara və onunla bağlı olan

mərhumlara ibadət mövcud idi. Misirlilərə görə ölüm insanın

varlığını məhv etmir, onu sadəcə olaraq başqa aləmə, həyatın guya

davam etdiyi axirət dünyasına aparır. Odur ki, misirlilər ölünü

başqa aləmdə əbədi həyatla təmin etməyə cəhd edirdilər.

Mərhumu dəriyə, həsirə, yaxud parçaya büküb basdırırdılar,

yanına yemək, silah, heyvan və insan heykəlcikləri (uşebtu)

qoyurdular. Qədim səltənət dövründə varlı məmurları və adlı-sanlı

kahinləri kürsü (mastab) şəkilli sərdabələrdə dəfn edirdilər. Meyiti

süni surətdə saxlamaq üçün onun içalatı çıxarılırdı və xüsusi

qablara qoyulurdu. Meyitin bədəninə duzlu maddələr və qatranlı

məhlullar sürtməklə mumiyalayırdılar. Meyiti (mumiyanı) bir çox

kətan parçalara büküb dəfn edirdilər.

Orta səltənət dövründə yeni varlı təbəqələr yaranmışdı.

Bununla bağlı mərhuma ibadət nisbətən dəyişilir. Əgər əvvəllər

dini-cadu xüsusiyyəti daşıyan yazılar ancaq hökmdarlar və

əyanların sərdabəsinə həkk olunurdusa, indi belə yazılar orta

təbəqəyə mənsub adamların daş tabutu (sərdabə) üzərində də həkk

olunurdu. Belə cadu xüsusiyyətli yazılar əsasında "Ölülər kitabı",

"Dirilmə kitabı" tərtib olunmuşdu. Kitabda sehr, himn, dua və

allah şərəfinə mədhlər vardı. Kitabın çox hissəsi cadu xüsusiyyətli

sehrlərdən ibarətdir. Belə sehrlər guya mərhumu axirət dünyasının

dəhşətindən qorumalı və onu o dünyanın səadəti ilə təmin etməli

idi. Mərhum axirət dünyasının məhkəməsində Osirisin qarşısında

hesabat verirdi. Mərhum üzərində məhkəmə qurulurdu, onun ürəyi

çəkilirdi və 42 əsas günah şərh edilirdi. Mərhum günahsız

olduğunu sübut etməli idi. Fironlar da axirət dünyası məhkəməsi

qarşısında cavab verirdilər. Günah sahibi əjdahaya yem olurdu.

Günahsız isə o dünyada əbədi həyat qazanırdı. Artıq o dövrdə

günahsız və mömin həyat sürmüş insanların axirət dünyasında

əbədi səadətə qovuşması barədə təsəvvür formalaşır.

Qədim Misirdə fironun şəxsiyyəti ilahiləşdirilmişdi.

Əvvəllər onu allah oğlu, sonra allah adlandırırdılar. Ona yer

üzünün allahı kimi sitayiş və itaət edirdilər. Hər bir ictimai etiraz,

hökmdara qarşı qiyam dini baxımdan cinayət hesab olunurdu.

İncəsənətdə hökmdarın allah oğlu olması müddəası təbliğ

edilirdi. Məbədlərdə firona ibadət xüsusi otaqlarda keçirilirdi.

Belə otaq "böyük ev" (pir-a) adlanırdı. Bu sözdən də "firon"

rütbəsi yaranmışdı. XVIII sülalə dövründə "firon" anlayışı artıq

hökmdar mənasında işlədilirdi. Otağın divarlarında fironun

həyatını əks edən təsvirlər həkk olunurdu. Bu təsvirlər fironun

ilahi mənşəli olmasına dəlalət edirdi. Buna baxmayaraq firon

hakimiyyəti dini ehkamların güclü təsiri altında olmuşdur.

Dinin geniş təsirinə baxmayaraq, insanlarda "bilik" və onun

əhəmiyyəti haqda təsəvvür yaranırdı. Əsas bilik mənbəyi

məktəblər idi. Biliklər tətbiqi xüsusiyyət daşıyırdı. Riyaziyyat

sahəsində biliklər praktiki tələbatdan doğurdu, yer ölçənlərin və

inşaatçıların işini yüngülləşdirməli idi. Sərdabələrdə xüsusi iplə

torpaq ölçən adamların şəkli çəkilirdi. Hesab və həndəsə

sahəsində sadə biliklərə malik idilər. Dəqiq riyazi hesablama

nəticəsində ehram tikmək mümkün idi. Riyazi sahədə ən böyük

nailiyyət onluq hesablama sisteminin yaradılması idi. Yazıda 1,

10, 100, 1000, 10000, 100000 bildirən işarələr tətbiq olunurdu.

Hətta milyonu bildirən işarə vardı: bu təəccübdən əllərini

qaldırmış adam şəklində təsvir olunurdu.

Həndəsə sahəsində müəyyən inkişaf vardı. Misirlilər

düzbucağın, yarım bucağın, xüsusilə bərabəryanlı üçbucağın,

trapesiyanın və dairənin səthini müəyyənləşdirə bilirdilər. Cəbr

sahəsində bir naməlum tənliyi çıxara bilirdilər. Astronomiya

sahəsində müəyyən nailiyyətlər əldə edilmişdi. Planeti ulduzdan

fərqləndirirdilər, ulduzların xəritəsini cıza bilirdilər. Misirlilər

xüsusi təqvim yaratmışdılar. İli hər bir ayı 30 gündən ibarət 12

aya bölmüşdülər. İlin sonunda 5 gün əlavə olunurdu. İl onda 365

gündən ibarət olurdu. Misir təqvim ili tropik ildən dörddə bir

sutka geriyə qalırdı. Bu fərq 120 il ərzində bir aya bərabər olurdu.

Onlar gecə-gündüzü 24 saata bölürdülər. Su və günəş saatları icad

etmişdilər.

Təbabət inkişaf tapmışdı. Diş, göz və başqa xəstəliklər

müalicə olunurdu. Misir həkimləri insanın anatomiyasına bələd

idilər. Meyitin yarılması insan orqanizminin quruluşunu

öyrənməyə imkan yaradırdı. Həkim bacardığını edirdi. Həkim

xəstəyə baxıb xəstəlik əlamətlərini və müalicə vasitələrini

müəyyənləşdirməyi bacarmalı idi. Təbabət etikası mövcud idi.

Həkim öz müalicə imkanlarını xəstəyə əvvəldən bildirməli idi və

bunu belə deməli idi: "Bu xəstəliyi mən müalicə edə bilərəm,

yaxud bu xəstəliyi mən bəlkə müalicə edə bildim, ya da xəstəliyi

mən müalicə edə bilmərəm". Cərrahlıq geniş inkişaf tapmışdı.

Misir Qədim Şərqin inkişaf etmiş mədəniyyət (sivilizasiya)

mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Bu sivilizasiyaya mənsub olan

dövlət sistemi, iqtisadiyyat, mədəniyyətin müxtəlif sahələri üç min

il ərzində öz varlığını saxlaya bilmiş, digər ölkələrə təsir

göstərmişdi. Misir Qədim Şərqdə ən uzun ömürlü dövlətlərdən

biri olmuşdu.

Qədim Misirdə həm bədii ədəbiyyat - nağıllar, hökmdarların

öz övladlarına nəsihətləri, fəlsəfi dialoqlar, o cümlədən məşhur

«ümidi boşa çıxmışın öz ruhu ilə söhbəti» və s. geniş yayılmışdı.

Heykəllər, divar rəsmləri, daş üzərində təsvirlər Qədim Misir üçün

səciyyəvi idi. E.ə.VI əsrdə Misir farslar tərəfindən işğal

edilmişdir. Onların hökmranlığı e.ə. 405-ci ilə qədər davam

etmişdir. E.ə. 332-ci ildə Misir İsgəndər tərəfindən işğal olundu.

Onun şərəfinə tikilən İsgəndəriyyə ellin mədəniyyətinin Misirdə,

Misir mədəniyyətinin Yunanıstanda yayılmasına səbəb oldu.

Burada hündürlüyü 100 metrdən artıq olan, dünyanın yeddi

möcüzəsindən biri sayılan İsgəndəriyyə mayakı tikilmişdir.