QƏDİM MİSİR MƏDƏNİYYƏTİ

Qədim Misir Şimali-Şərqi Afrikada Nil çayının vadisində və

deltasında yerləşirdi. Yayın əvvəlində gur yağışlar yağır, ətrafı su

basırdı. Noyabrda su çəkilir, üzvi maddələrlə zəngin olan lil sahili

örtürdü. Bu qara lil qatı rütubəti yaxşı saxladığı üçün çox

məhsuldar idi. Buna görə də misirlilər öz ölkələrini “Qara torpaq”

adlandırırdılar. Əvvəllər Nilin vadisi keçilməz cəngəlliklər,

bataqlıqlardan ibarət idi. Burada çoxlu vəhşi heyvanlar, xəstəliklər

yayan müxtəlif həşəratlar var idi. E.ə. VIII minillikdə Böyük

səhrada yaşayan insanlar tədricən Nil vadisini mənimsəməyə

başladılar. Bu tayfalar yığıcılıq, balıqçılıq, ovçuluq edir, kolluqları

qırır, bəndlər düzəldir, kanallar çəkir, əkinçiliklə məşğul

olurdular. Misirlilərin başlıca məşğuliyyətləri əkinçilik idi.

Hündür yerlərə su çıxarmaq üçün şaduf adlanan qurğudan istifadə

etmişdilər. Onlar torpaqları toxa və sadə xışlarla şumlayırdılar.

Qədim misirlilər arpa, buğda, meyvə, tərəvəz becərirdilər. Onlar

mal-qara da saxlayırdılar. Onlar sənət və mübadilə ilə məşğul

olurdular. Bacarıqlı dulusçu, daşyonan sənətkarlar idilər. Misir

e.ə. IV minillikdə əhalisi sıx olan ölkəyə çevrildi.

Qədim Misirdə e.ə. IV minillikdə quldarlıq cəmiyyəti

meydana gəldi. Tayfa başçıları, adlı-sanlı əyanlar qəbilə

üzvlərinin əməyini istismar etməyə başladılar. Qədim Misirdə

əhalinin bir hissəsini kəndlilər təşkil edirdi. Misir dövlətlərinin

padşahları firon adlanırdı. Misirin bütün adamları, torpaqlar, sular

fironun ixtiyarında idi. Firon öləndən sonra onun oğlu, yaxud

yaxın qohumu firon olurdu. Onlar işğalçılıq müharibələri aparır,

cənubda Nubiyaya, şərqdə Sinay yarımadasına hücumlar təşkil

edirdilər.

Misir fironları özləri üçün ehramlar (piramidalar)

tikdirmişlər. Ehramların inşası “tarixin atası” Herodotun “Tarix”

əsərində geniş təsvir edilmişdir. Fironlar öldükdən sonra həmin

ehramlarda dəfn edilirdilər. Yüz minlərlə qula nəhəng daşlardan

ehramlar tikdirirdilər. Bu möhtəşəm ehramlar bir tərəfdən axirət

dünyasına inam yaratmalı, digər tərəfdən isə fironların əzəmətini

nümayiş etdirməli idi. Qədim Misirdə fironun sərdabəsinə o

dünyada ona xidmət etmək üçün «uşebti» adlanan insan fiqurları

qoyurdular. Ən möhtəşəm ehram e.ə. XXVII əsrdə Memfis

yaxınlığında firon Xeopsun (Xufunun) şərəfinə tikilmişdir.

Ehramların yaxınlığında bütöv qaya parçasından insan başlı

aslan bədənli nəhəng heykəl - sfinks yonulmuşdur. Bu nəhəng

heykəl çox vahiməli olduğu üçün “dəhşətlər atası”

adlandırılmışdır. Bəlkə də, sfinks ehramların qoruyucusu məqsədi

ilə qoyulmuşdur.

Misirdə işarə-şəkillər heroqliflərdən istifadə edilirdi. 750

heroqlif var idi. Yazı üçün papirusdan istifadə edilirdi. Qədim

Misir yazılarını 1801-ci ildə fransız alimi Şampaliyon oxumuşdur.

Misirlilər bənd, binalar tikmək üçün hesablamalar aparırdılar.

Hesab və həndəsə elmi yarandı. Misirlilər daşqın zamanı həmişə

ulduzların eyni nöqtədə olduğunu müşahidə edirdilər. Misirlilər

ulduzları müşahidə etmələri nəticəsində astronomiya elmini

yaratmışdılar. Onlar astronomiya elmi sahəsindəki biliklərinə

əsasən təqvim tərtib etdilər. İl 12 aya bölünürdü. İldə 365 gün var

idi. Misirdə tibb elmi inkişaf etmişdi, onlar cərrahiyyə işlərini

bacarırdılar.

Misirdə dövlət idarələrində və məbədlərdə məktəblər

açılırdı. Bu məktəblərdə oğlanlar oxuyurdular. Kiçik məktəblilər

qab-qaçaq qırıntıları, böyük məktəblilər isə papirus üzərində

yazırdılar. Məktəblərdə varlıların balaları oxuyurdu.

Qədim Misirdə musiqi və rəqs sənəti yüksək inkişaf etmişdi.

Nəfəs, zərb və simli musiqi alətləri mövcud idi. Rəqqasələr bəzən

döyüş səhnələrini təsvir edən pantomimlər ifa edir, məbədlərdə

dini mərasimləri səhnələşdirirdilər.

Qədim Misirdə allahları heyvan başlı insan şəklində təsvir

edirdilər. Bu da ovçuluqla bağlı idi. Misirlilərin etiqadına görə,

ölən adamın cəsədi saxlansa, onun ruhu vaxtaşırı oraya qayıdar.

Elə buna görə də misirlilər ölüləri mumiyalayırdılar. Misirlilərə

görə kinli allah Set bitki və əkin himayəçisi Osirisi öldürür. Osiris

dirilir, axirətdə padşah və hakim olur. O, ölənlərin ruhunu

mühakimə edir. Məbədlərə kahinlər rəhbərlik edirdilər. Məbəd

allahın evi sayılırdı. Kahinlər qul sahibi idilər. Fiva şəhərindəki

mebədin 80 min qulu var idi. Misirdə Amon Ra (Günəş allahı) baş

allah sayılırdı. Qədim Misirdə adlı-sanlı kübarlar zümrəsinə

dayaqlanan kahinlər təbəqəsi böyük nüfuza malik idi. Bəzən belə

durum firon təkhakimiyyətliliyi ilə ziddiyyət yaradırdı. Məsələn,

IV Amenxotepin (1372-1354) dövründə kəskin qarşıdurma baş

verir. Ehnaton adını qəbul etmiş IV Amenxotep dini islahat

keçirir, Misirə Aton Ra allahına sitayişi zorla qəbul etdirir. Lakin

Ehnatonun vəfatından sonra hər şey köhnə axarına qayıdır.

IV Amenxotepin arvadı Nefertiti minilliklər ərzində gözəllik

təcəssümü sayılıb. Misir Yaxın Şərqin zəngin dövlətlərindən

birinə çevrilmişdi. Uğurlu müharibələr ölkənin maddi ehtiyatlarını

artırmışdı. Misirin təsərrüfatında yüksəliş gözə çarpırdı.

Müharibələrdən əsir gətirilmiş əhali təsərrüfatda qul kimi

işlədilirdi. Təcavüzkar xarici siyasətdən imtina etmiş III

Amenxotep Misirin daxili vəziyyətinə diqqəti artırdı. Onun

fəaliyyəti geniş tikinti işləri ilə bağlı idi. Misir fironları Nilin qərb

sahilində Amon allahın şərəfinə inşaat işləri aparmış və onun

adına məbəd tikdirmişdilər. Burada Misirin mərkəzi şəhərlərindən

olan Fiv yerləşirdi. Bu şəhər Yeni səltənət dövründə ölkənin

paytaxtı mövqeyini saxlayırdı. Müasir Karnak yaxınlığında Fiv

şəhərinin xarabalığı qalmışdır. III Amenxotep də Fiv şəhərində

Amonun şərəfinə tikinti işləri görmüşdü. O, Amon məbədinin

giriş hissəsinin hər iki tərəfindən kəsik ehram şəklində darvaza

ucaltdırmışdı. Özünəməxsus xeyrat məbədlərdən birini Amona

həsr etmişdi. Amon məbədi önündəki darvaza qızılla işlənmişdi.

Luksor məbədlərinin divarlarına qızıl təbəqəsi, döşəməyə isə

gümüş vurulmuşdu. Məbədlərə gedən yollar lövhə ilə döşənmişdi.

Amon məbədinə gedən yolun kənarında qoyun heykəlləri

düzülmüşdü. Qoyun Amon məbədinin müqəddəs heyvanı hesab

edilirdi. Hökmdarın xeyrat məbədi yolu kənarına itəbənzər

heykəllər qoyulmuşdu. Məbədlərdə fironun əzəmətli və hündür

heykəlləri də ucaldılırdı.

III Amenxotepin vəfatından sonra oğlu IV Amenxotep (e.ə.

1365-1348-cü illər) hakimiyyətə gəldi. O, Misirin Asiya

vilayətlərindəki siyasi vəziyyətə məhəl qoymadı, öz fəaliyyətini

büsbütün daxili ixtilafların aradan qaldırılmasına həsr etdi. Köhnə

hakim quldar təbəqəsi ilə yeni yaranan əyanlar təbəqəsi arasında

kəskin mübarizə gedirdi. Köhnə hakim sinif nümayəndələri

kahinlər ətrafında cəmləşmişdi. Əvvəlki illərin uzun sürən

müharibələri, ölkəyə axan qənimət və insan qüvvəsi məbədləri və

onlara qulluq edən kahinləri varlandırmışdı. Misirin baş və ən

nüfuzlu allahlarına həsr olunmuş məbədlərinin xeyli mal-qarası

var idi. Məbəd xəzinəsi dolu idi. Xüsusilə Amon məbədi (Fiv

şəhəri) fərqlənirdi. Ölkədə Amon allahına ibadət geniş yayılmışdı.

Ona bol qurbanlar kəsilir və nəzirlər verilirdi. Adətən quş və

heyvan, taxıl və meyvə, içki (şərab və pivə), ətriyyat və sair nəzir

kimi məbədə gətirilirdi. Məbəddə ərzaq qıtlığı olmurdu, əksinə,

həmişə bolluq olur, kahinlər və məbəd xidmətçiləri, habelə

məbədətrafı yetim-yesir ərzaqla təmin edilirdi.

Firon IV Amenxotepin ətrafına yeni əyanlar təbəqəsinin

nümayəndələri cəmləşmişdi. Onların içərisində yoxsulluqdan

çıxmış və az-çox varlanmış xidmət adamları da vardı. Bu sosial

təbəqə nemxu - "yetim, kasıb, yetim-yesir" adlanırdı. Yeni

əyanların tərkibində nemxu, yəni yetim-yesir anlayışı artıq məcazi

mənada işlədilirdi, eyni zamanda da belə adamların aşağı

təbəqədən çıxdığını bildirirdi.

XVIII sülalənin son dövrlərində "yetim-yesir" (nemxu)

təbəqəsinə mənsub olan, lakin artıq varlanmış adamlar Misirin

inzibati və təsərrüfat idarələrində, ordu və firon sarayında qulluq

edirdilər. Belə varlı və vəzifəli "yetim-yesirlər" yazılarında firon

IV Amenxotep sayəsində ad-sana çatdıqlarını və əyan səviyyəsinə

qədər ucaldıqlarını qeyd edirdilər. Varlı, adlı-sanlı və idarələrdə

çalışan "yetim-yesirlər" fironun dayağına çevrilmişdilər. Fironun

əhatəsində adlı-sanlı əyanlar da vardı. IV Amenxotep yeni əyanlar

təbəqəsinə etimad göstərirdi. Yazılarında fironu onları yaradan

kimi qələmə verirdilər.

Amon ümum Misir allahı hesab olunurdu. Ona həsr

olunmuş məbədlər hər yerdə inşa edilmişdi. Amon məbədlərinin

xeyli gəliri olurdu. Amon kahinləri fironun daxili və xarici

siyasətinə istiqamət verən əsas qüvvəyə çevrilmişdi. III

Amenxotepin dövründə bu allah Amon-Ra, yəni "Amon-günəş"

adlandırılırdı. Günəş allahına (Raya) Misirin müxtəlif şəhərlərində

sitayiş edirdilər. Fironlar özlərini "Günəşin (Ranın) oğlu"

adlandırırdılar. IV Amenxotep hakimiyyətə gələndə bir müddət bu

Misir dini ənənəsini dəyişdirmədi. Günəşə sitayiş tədricən fironun

başlıca ideoloji mənsəbinə çevrildi. Əvvəllər günəş, üstündə

dairəsi olan şahin başlı insan kimi təsvir olunurdu. IV Amenxotep

dini islahat həyata keçirtdi. O, "görünən Günəşə" (Aton) sitayişi

bərqərar etdi. Günəş şüalı şəkildə təsvir olunurdu, günəş

dairəsindən şüalar insan əli şəklində uzanırdı. IV Amenxotepin

şüa saçan günəşə öz ailəsi ilə birlikdə sitayişini təsvir edən abidə

bizə gəlib çatmışdır. Ffironun islahatı günəş Allahı Atonun

ibadətini müəyyən etdi. Bu islahatın siyasi və iqtisadi nəticələri

tezliklə özünü büruzə verdi. Bir müddət Aton və Amon allahlarına

ibadət yanaşı aparılırdı. Lakin Aton məbədində taxıl adi ölçülərlə

yox, dolu ölçülərlə buraxılırdı. Digər Qədim Şərq ölkələrində

olduğu kimi, Misirdə də müxtəlif həcmli çəki ölçüsü (əndazə)

mövcud idi. Aton məbədinin təsərrüfatı yarandı. Məbəddə

qoyulmuş çoxlu qurbangahlar boş qalmırdı. Məbədin zəngin mal

və ərzaq anbarları vardı. "Günəş evi" adlanan Aton məbədi

zənginliyi ilə fərqlənirdi. Aton məbədlərinin gəliri də artırdı.

Ehtimala görə, IV Amenxotep hakimiyyətinin altıncı ili

(təxminən e.ə. 1360-cı il) yeni ibadət mərkəzi yaratdı. O, Amon

məbədi güclü olan paytaxtı Fiv şəhərini tərk etməli oldu. Misirin

orta hissəsində (indiki əl-Amarna) Nilin sağ sahilində yeni paytaxt

saldırdı. Adını yeni ibadətin şərəfinə Axetaton, yəni "Günəş

üfüqü" qoydu. Belə təsəvvür yaradılmışdı ki, Axetaton, ən qədim

dövrlərdən guya günəşin məskəni olmuşdur. Şəhər ətrafı əhalisi,

torpağı, suyu, çölü və dağları ilə birlikdə Günəşin mülkü elan

edildi. Eyni zamanda, firon Amenxotep (yəni "Amon

məmnundur") adını dəyişdirib Exnaton ("Günəşə sərfəli") qoydu.

Digər şəxsi adlarda Amon Aton ilə əvəz edildi. Exnatonun ailə

üzvləri, onu əhatə edən əyanlar buna uyğun olaraq adlarını

dəyişdirməli oldular. Digər yerli allahlara ibadət sıxışdırıldı.

Exnatonun dini islahatı təkallahlığa doğru atılmış ilk addım idi.

Exnaton ömrünün son ilini Axetatonda yaşadı. Axetaton bağlıbağatlı

böyük şəhərə çevrilmişdi. Atonun şərəfinə böyük məbəd

tikilmişdi. Firon sarayları öz əzəməti ilə fərqlənirdi. Ən böyük

saray ağ daşdan hörülmüşdü. Saray divarları naxışla bəzənmiş,

qiymətli daşlarla doldurulmuş, yaxud qızıldan üz çəkilmişdi.

Günəş allahına sadiq olan yeni əynlar da Axetatonda ev

tikdirmişdilər. Onlar Axetatonda sərdabələr tikdirir, divarlarını

müxtəlif rəsmlərlə bəzəyirdilər. Rəsmlərin əksəriyyəti Exnatona

həsr olunmuş, onun gündəlik işini təsvir edirdi. Məqbərə

yazılarında əyanların firona minnətdarlığı bildirilirdi. Ev və

sərdabə divarlarında Günəşin və onun oğlu hesab edilən

Exnatonun və arvadının ünvanına dua-müraciət mətnləri həkk

edilmişdi. Onlar firon və firon arvadından yaxşı gün-güzəranlıq və

öləndən sonra nemətlər diləyirdilər.

Exnatonun dini-siyasi islahatı geniş xalq kütlələrinin maddi

vəziyyətini yaxşılaşdırmadı. Atonun şərəfinə yazdığı himn sadə

adamların güzəranından bir kəlmə də olsun bəhs etmir. Burada

ancaq Günəş allahının qüdrəti təsvir olunur: "Sən (yəni Aton)

səmanın üfüqündə qəşəng parıldayırsan, həyatın başlanğıcını

qoymuş diri Günəş dairəsi! Sən şərq üfüqündə çıxırsan və bütün

yeri öz gözəlliyinlə doldurursan. Sən qəşəngsən, böyüksən,

nursaçansan və yer üzündə yüksəkdəsən! Sənin şüaların sənin

yaratdığın bütün ölkələrin sərhədlərini bürüyür! Sən zülməti

qovursan öz şüalarını saçanda. Hər iki torpaq şadlıq edir. Onlar

(insanlar) oyanır, ayağa durur, qalxır sənə görə. Bədənlərini

yuyurlar və geyimlərini götürürlər. Onların əlləri sənin parıltını

vəsf edir, onlar işə girişirlər. Mal-qara otlayır. Ağac və ot göyərir.

Quşlar yuvasından uçur. Bütün heyvanlar ayaq üstə hoppanırlar.

Gəmilər şimala üzür, həm də cənuba və bütün yollar sən nur

saçanda açılır. Çayda balıqlar sənin görüşünə çıxırlar. Sənin

şüaların dənizə cumur. Sənin şüaların hər bir əkinə qida verir. Sən

çıxanda o canlanır və göyərir sənə görə... Sən uzaq səmanı

yaratdın ki, oradan doğasan və özün yaratdığına baxasan... Sən

mənim ürəyimdəsən, elə birisi yoxdur ki, sənin oğlun

Neferxepruradan (Exnatonun adıdır) başqa səni dərk etsin..."

Exnaton ancaq günəşin yer kürəsinə bəxş etdiyi işıq və şüanın

müsbət nəticələrinə dini don geyindirmiş və onun şərəfinə mədh

demişdi. Yəqin ki, Exnaton sadə adamların müəyyən hissəsinə əl

tuturdu, "yetim-yesir" təbəqəsindən əyanlığa qəbul edirdi, lakin

Yeni

dini təlimin sosial və ictimai-iqtisadi bünövrəsi yox idi. Əhalinin

vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün heç bir tədbir görülmürdü.

Atona sitayiş ancaq Amon kahinlərinin imtiyazlarını ləğv etmək

məqsədinin güdürdü. Amona ibadət Misir əhalisi arasında dərin

köklərə malik idi. Amon məbədlərinin var-dövləti əsrlər boyu

yığılmışdı, bu da onun kahinlərini iqtisadi cəhətdən

möhkəmləndirirdi. Aton məbədinin nə belə maddi bünövrəsi, nə

də ibadətinin tarixi ənənəsi var idi. Bu ibadətin ömrü Exnatonun

varlığı ilə ölçülürdü. Hər halda Exnaton vəfat etdikdən sonra

Amon kahinlərinin və dindarlarının əl-qolu açıldı. Hadisələr

göstərdi ki, Aton ibadəti Misirdə dərin kök sala bilməmişdi.

Exnatonun 17 illik hakimiyyəti buna imkan vermədi.

Exnatonun varisləri Atona ibadətin mövqeyini qoruyub

saxlaya bilmədilər. Hakimiyyətə gəlmiş firon Semnexkara

Exnatonun Nefertitidən olan qızına evlənmişdi. Nefertiti dövrünün

ən gözəl və incə qadınlarından idi. Nefertitinin Exnatondan altı

qızı var idi. Nefertiti və kürəkəni Semnexkara müəyyən müddət

Axetaton ənənəsini saxlaya bildilər. Atona ibadətə sadiq qaldılar.

Lakin bununla yanaşı, Fiva Amon allahına ibadəti dirçəltməyə

başladı. Cəmi üç il fironluq etmiş Semnexkara Amonun yenidən

dirçəlməsinin qarşısını ala bilmədi, bəlkə də ona sitayişi bərpa

etmişdi. Hakimiyyətə doqquz yaşlı Tutanxaton ("Günəş həyatına

yaraşan") gəldi. Exnatonun digər qızı Anxesenpaaton ("O, Günəş

üçün yaşayır") Tutanxatonun arvadı elan edilmişdi. Onlar Aton ilə

yanaşı, başqa allahlara da sitayiş edirdilər. Gənc firon Amon

ideologiyasının təzyiqinə məruz qaldı. Bir müddət sonra o, adını

dəyişdirib Tutanxamon, yəni "Amon həyatına yaraşan" qoydu.

Arvadı isə Anexesenpaamon adını qəbul etdi. Eyni zamanda,

Axetaton əyanları ilə birlikdə Memfis şəhərinə köçdü. Vaxtaşırı

Fiv ziyafətlərində iştirak edirdi.

Tutanxamon Efiopiyada və Asiyada müharibələr aparmışdı.

Ehtimal ki, əldən gedən Asiya vilayətlərində Misir hakimiyyətini

bərpa edə bilmişdi. Yəqin ki, hərbi əməliyyatlarda sərkərdə

Xoremxeb də iştirak edirdi. Amona ibadətin tam bərpa

edilməsində Xoremxeb böyük səylə fəaliyyət göstərmişdi. Az-çox

Atona sitayişi qoruyub saxlayanlardan biri isə əyan Eye olmuşdu.

Ehtimal edilir ki, Eye gənc Tutanxamonun adından Misiri idarə

edirdi. Tutanxamon Amon məbədinin hüquqlarını qəti olaraq

bərpa etdi. Tutanxamonun hakimiyyəti uzun sürmədi. O, təxminən

on doqquz yaşında vəfat etdi. Tutanxamon böyük dəbdəbə ilə

yeraltı sərdabədə dəfn olundu. Onun sərdabəsi Fiva yaxınlığında

"hökmdarlar dərəsi"ndə tikilmişdi. Fiva kahinləri Tutanxamonun

bütün saray əmlakını, əşyalarını, qiymətli bəzək-düzəklərini, oyun

lövhələrini, onun surətini əks etdirən qızıl dəbilqəsini, müxtəlif

heykəllərini və s. sərdabədə yerləşdirmişdilər. Tutanxamonun

sərdabəsi hələ qədimdə qarətdən qorunmuşdu, halbuki əksər firon

sərdabələri hələ o zaman talan edilmişdi. Sərdabə qarətçilərini

tutub məhkəməyə verirdilər. Talan olunmamış Exnaton və

Nefertiti sərdabələrinin qalanı XIX əsr qarətçiləri Atona (Günəşə)

ibadət tərəfindən təmizlənmişdi. Hovard Karter 1922-ci ildə

Tutanxamonun sərdabəsini aşkar etmişdi. Məlum oldu ki,

Tutanxamonun da sərdabəsinə girmişlər, lakin elə bir şey apara

bilməmişlər. Sonralar isə burada XVI Ramzesin sərdabəsi

tikilərkən, Tutanxamonun yeraltı sərdabəsinin girişi torpaq və

çınqılla dolmuş, oğrular sərdabəyə giriş yolunu itirmişdilər.

Tutanxamonun qısa müddətli hakimiyyəti illərində Misir

qüdrətli dövlətə çevrildi. Tutanxamonun övladı olmadığından

hakimiyyət onun arvadı dul Anxesenapamona keçdi. Misir

mənbələri onun fəaliyyəti haqqında heç bir məlumat vermir. Lakin

Het mənbələrindən məlum olur ki, o, Het hökmdarı Suppiluliuma

müraciətnamə göndəribmiş. Müraciətnamədə deyilirdi: "Mənim

ərim vəfat etmişdir. Eşitmişəm ki, sənin həddi-buluğa çatmış

oğulların vardır: onlardan birini mənə göndər. Mən ona ərə

gedərəm, o da Misirin hökmdarı olar". Het hökmdarı III Murşil

tərəfindən tərtib edilmiş bu salnamədə qeyd edilir ki, Suppilulium

belə qeyri-adi müraciətə təəccüb edir. Hadisənin düzgün olubolmamağını

yoxlamaq üçün o, Misirə elçi göndərir. Misir fironəsi

yenidən Het hökmdarına müraciət edib yazır: "Sən nə üçün

deyirsən ki, onlar məni aldatmaq istəyirlər. Əgər hökmranlıq

etmək üçün oğlum olsaydı, mən yadelli ölkəyə müraciət

etməzdim, çünki bu mənim üçün və mənim ölkəm üçün

həqarətdir... Mənim ərim vəfat etmiş və mənim övladım yoxdur.

Məgər mən öz nökərimi götürüb özümə ər etməliyəm? Mən heç

bir ölkəyə müraciət etməmişəm, mən ancaq sizə yazmışam.

Deyirlər ki, sənin çoxlu övladın vardır. Onlardan birini mənə ver;

o, mənim ərim və Misir torpağının fironu olar".

Tutanxamonun dul arvadının məqsədi tam aydın deyildi.

Lakin belə bir nəticə çıxartmaq olar ki, o, Het dövləti ilə

yaxınlaşmaqla Aralıq dənizi ərazisində Misirin təsirini bərpa

etmək və daxildə aparacağı siyasətdə müəyyən müxalifət

qruplarının müqavimətini qırmaq istəyirdi. Lakin Misir əyanları,

xüsusilə hakimiyyətə göz dikən dövlət xadimləri və Amon

kahinləri yadellinin Misirdə ağalığını qəbul edə bilməzdilər. Buna

görə Misirə yola düşən Het şahzadəsi Zanaazu Suriyada

öldürüldü. Ehtimala görə, Het şahzadəsinin öldürülməsini Misir

sərkərdəsi Xoremxeb təşkil etmişdi, çünki o, dul fıronəyə

evlənmək istəyirdi. Lakin Anxesenpaamon qohumu olan qoca

Eyeyə ərə getdi.

Eye hələ Exnatonun dövründə yüksək vəzifəli şəxs idi və

Aton məbədinin pərəstişkarlarından biri olmuşdu. O, Nefertitinin

dayəsi Teyeyə evlənmişdi. Eye "Allahın atası" rütbəsini daşıyırdı.

Bu zaman Exnaton ilahiləşdirilmişdi və ona "Allah" kimi sitayiş

edirdilər. Beləliklə, Eye rəsmən fironun "atası" elan edilmişdi.

Tutanxamonun hakimiyyəti dövründə Eye vəzir vəzifəsinə kimi

yüksəlmişdi. Ola bilsin ki, Eye gənc Tutanxamonun qəyyumu

kimi ölkəni idarə edirdi. Eye cəmi dörd il hakimiyyət başında

oldu.

Exnatonun islahatlarının qəti ləğvi Xoremxebin (e.ə. 1334-

1306-ci illər) adı ilə bağlıdır. O, yerli hakimlərdən idi. Xoremxeb

ali kahin dairələri ilə möhkəm əlaqədə idi, müxtəlif inzibati və

hərbi vəzifələrdə olmuşdu. Xoremxeb Tutanxamonun sərkərdəsi

idi. Fiva şəhərinin köməyinə arxalanan Xoremxeb dövlət çevrilişi

etdi və hakimiyyəti əlinə keçirtdi. Öz hakimiyyətini

qanunlaşdırmaq üçün o, Exnatonun arvadı Nefertitinin bacısına

evləndi. O, yazılarında hakimiyyətə qanuni sahib olduğunu,

allahın arzusunu yerinə yetirdiyini qeyd edir. O, III Tutmosu "öz

atalarının atası" adlandırırdı.

Hakimiyyətə gəldikdən sonra Xoremxeb Amon allahına

ibadəti tamamilə bərpa etdi. O, Aton ibadətini qəti ləğv etmək

üçün tədbirlər gördü. Axetaton şəhərini boşaltdırdı, dəbdəbəli

saray və malikanələri, məbədləri dağıtdı. Xoremxeb "Axetatonlu

cinayətkar" adlandırdığı Exnatonun adını bütün abidələrdən

sildirib onun yerinə öz adını yazdırdı, illərini öz hakimiyyətinə

caladı. Tutanxamon və Eyenin də adları onun göstərişi ilə

abidələrdən silindi. O, özünü bilavasitə III Amenxotepin varisi

elan etdi. Xoremxeb hakimiyyətdə olmuş fironların siyahısından

Exnatonun və hətta Tutanxamonun və Eyenin adlarını sildirdi.

Qədim Misirin ən qədim və möhtəşəm memarlıq abidələri

ehramlar idi. Ehramlar dünyanın 7 möcüzəsindən biridir. Qədim

Misir Yer kürəsində ilk dövlət, dünya ağalığına iddia edən ilk

qüdrətli imperiya olmuşdur. Bu dövlət xalqını tam itaətə gətirmiş

güclü dövlət idi. Misir ali hakimiyyətinin əsas prinsiplərisarsılmazlığı

və ağlasığmazlığı ilə seçilmişdir.

Qədim Misir mədəniyyətinin mühüm cizgilərı - misirlilərin

özlərinin «qeyri-normallıq» hesab etdikləri «ölümə qarşı etiraz»

olmuşdur. Ölməzliyə olan güclü meyl misirlilərin bütün

dünyagörüşünü müəyyən etmiş, Misirin bütün dini fikrinə daxil

olmuş və qədim Misir mədəniyyətini formalaşdırmışdır. Heç bır

dünya sivilizasiyasında ölümə qarşı etiraz Misirdəki kimi bu qədər

konkret, parlaq, bitkin ifadəyə malik olmamışdır. Ölməzliyə cəhd

ölülər kultunun yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Bu isə Misirin

həm dini, həm də mədəni həyatında mühüm rol oynamışdır. Bunu

Misirin iqtisadi, siyasi və hərbi həyatına aid etsək onda həmin

kultun necə əhəmiyyət daşıdığı bir daha məlum olur. Misirlilərin

ölümlə razılaşmamağı belə bir dini etiqadı yaratmışdır ki, ölüm

heç də son demək deyildir. Yerdə gözəl əbədi həyat uzana bilər.

Ölən adam özünün dirilməsini gözləməlidir. Bunun üçün ölənin

ölməz ruhlarından biri onun bədəni ilə təzədən birləşməli və həyat

yenidən başlamalıdır. Ona görə də canlılar ölənlərin bədənlərinin

qayğısına qalmalıdır. Bu qayğı üçün əsas vasitə mumiyalama idi.

Mumiya hazırlamaq sənəti Misirdə ən hörmətli sənət olmuşdur.

Bununla yanaşı ölənin bədəninin saxlanılması üçün xüsusi

məqbərələr yaradılırdı. Bu məqsədlə ehramlar tikilirdi.

Lakin ehramlar yalnız Misir hökmdarları - fironlar və

əyanlar üçün tikilirdi. Ancaq Misir kahinlərinin dini təliminə görə

təkcə hökmdarlar və əyanlar deyil, hər bir adam əbədi həyat

qüvvəsi olan «Ka»- ya malik idi. Bunun üçün dəfn adətinə ciddi

əməl olunmalı idi. Bütün bunlara baxmayaraq mərhumun

mumiyasının düzəldilməsi baha başa gəldiyinə görə kasıb

adamların cəsədləri sadəcə olaraq həsirə bükülür, qəbiristanlığın

kənarındakı yarğanlarda basdırılırdı. Ehramlar qədim Misirdə

adamların bərabərsizliyinin əyani sübutu kimi zəmanəmizə qədər

gəlib çatmışdır.

E.ə. III-II minilliklərdə ehramlar və allahlar üçün məbədlər

tikilməyə başlanmışdır. Ehram tikintiləri xalqa çox ağır başa

gəlirdi. Ən qədim Misir ehramı firon Coserin şərəfinə tikilmişdir.

Bu tikili 5 min il bundan əvvəl tikilmişdir. Lakin ən məşhur və

nəhəng ehram Xeopsun şərəfinə ucaldılan ehramdır, 20 ilə 100

minlərlə adamın əməyi ilə tikilmiş ehramın hündürlüyü 147 metr

(hazırda 137 metr), meydanı 55000 m2-dir. Ehram tikintisində

işlədilən daşların hər birinin çəkisi 2-3 tondur. Alimlərin

hesablamasına görə bu tikilidə 2.300000 ədəd həmin çəkidə

daşlardan istifadə olunmuşdur. Sonralar, yəni 2 min il bundan

əvvəl ehramları daşdan yox, kərpicdən tikməyə başladılar. Bu isə

nisbətən ucuz başa gəlirdi.

E.ə. I minilliyin əvvəlində ehram tikintisi dayandırılmışdır.

Fironların qəbri gözdən-könüldən uzaq yerlərdə gizlədilirdi. Lakin

ehram kimi bu gizli yerləri də çapıb talayırdılar. Fironların

qəbirləri Qədim Misir tarixinin bütün dövrlərində talanmışdır.

Qədim misirlilərin öz hökmdarlarını ilahiləşdirib ondan

qorxmalarına baxmayaraq qəbirlərin talan edilməsi zaman-zaman

davam etdirilmişdir.

Fiva Misir padşahlığının yeni paytaxtı olarkən, artıq Misir

öz inkişafının zirvəsinə çatmışdı. Qüdrətli hökmranlığı dövründə

Misirdə elm və mədəniyyət inkişaf etməyə başlamışdı. İşarəşəkillər-

heroqliflər yarandı. Papiruslarda yazılar yazılırdı. O

vaxtdan bir şer Misirdə kitaba yüksək qiymət verildiyini sübut

edirdi:

Müdrik mirzələr

Özlərinə ehram tikmirdilər.

Tunc baş daşı da qoymurdular,

Onların ehramı kitablar idi

Onların övladı qamış qələm idi.

Buna görə də kitabda yazılan

Haqqında xatirə əbədidir.

Qədim dünyanın digər xalqları kimi, qədim misirlilər də

inanırdılar ki, təbiəti və insanların həyatını allahlar idarə edir.

Misirlilər allahları adətən insan, lakin heyvan başlı insan şəklində

təsəvvürlərinə gətirirdilər. Bu cür təsəvvürlərin ovçuluq

dövrlərindən qalması şübhəsizdir. Qədim misirlilərdə axirət

dünyasına inam mühüm yer tutduğundan meyitləri mumiyalamaq

geniş yayılmışdı. Misirlilərə görə, axirət səltənətində hər şey

boldur. Lakin hər bir adamın ruhu bu səltənətə getmir. Ölənlərin

ruhunu Oziris mühakimə edir. O, allahın iradəsi əleyhinə

gedənlərə qarşı çox böyük amansızlıq göstərir. Elələrinin ruhunu

müdhiş, yırtıcı heyvanlar yeyir. Qədim Misirdə fironlar

ilahiləşdirilirdi. Ona görə də qədim dini kitabədə yazılırdı:

«Allahlar itaət edənləri sevir, itaət etməyənlərə isə nifrət edir». Bu

ölkədə din fironlara danışıqsız itaət etməyi tələb edirdi. Əmri

pozanlar isə quraqlıq, taun xəstəliyi, düşmənlərin hücumları ilə,

öləndən sonra isə Oziris mühakiməsi ilə hədələnirdi.

Qədim insanlara elə gəlirdi ki, fironların ixtiyarında olan

qeyri-məhdud hakimiyyəti insanlar yox, allahlar müəyyən

etmişlər. Təsadüfi deyildir ki, fironu «allahın oğlu» və «böyük

allah» adlandırırdılar. Misirdə allahlara dualarla müraciət edir,

onlara qurban verirdilər. Məbədlər allahların evləri hesab

olunurdu. Orada allahların bütləri qoyulurdu. Məbədlərdə

«allahların xidmətçiləri» - kahinlər olurdular. Hesab edilirdi ki,

kahinlər allahları yedizdirirdilər-onlar bütlərin qabağına yemək

qoyurdular. Qırğı baş olan Günəş allahı Ra, allahların padşahı hər

gün qızıl qayıqda göydə gəzir və qərbdə yerə enir. Uzaq cənubda

Nil allahı ilanların qoruduğu mağarada küpələrdən su tökür. Nə

qədər su tökəcəyi onun iradəsindən asılıdır. Bunlardan əlavə

vəbanı göndərən aslan başlı qəzəbli müharibə ilahəsi də olduqca

təhlükəli idi.

Nil çayı misirlilər üçün həyat demək idi. Təsadüfi deyildir

ki, qədim bədii yaradıcılıqda, həm də digər sahələrdə, o cümlədən

xüsusilə poeziya və mifologiyada Nilin tərənnümü mühüm yer

tutur.

Məsələn, Nil çayını tərənnüm edən himndən bir parça

verməklə görərik ki, misirlilər Nili canlı varlıq və allah hesab

edirdilər:

Misir torpağına həyat gətirən

Nil çayı daim yaşa, var ol sən,

Sən bir az geciksən tükənər həyat,

Əgər qəzəblənib çıxsan özündən.

Şən yaxşı gələndə şənlənir həyat

Ölkə fərəhlənər, ölkə şad olar.

Alqış deyər gənclər, körpələr sənə,

Düşürlər sənin şad qədəmlərinə.

Misirlilərin etiqadına görə, ruh heykəldə yaşaya bilərdi.

Öləni əzəmətli pozada təsvir edirdilər. O, həyatda kimi idisə,

ölümündən sonra da həmin adam, yəni firon və ya əyan olaraq

qalmalı idi.

Misirin tarixi, mədəniyyəti, incəsənəti, özünü bu və ya digər

şəkildə Misir mifologiyasında göstərmişdir. Günəş allahı eləcə də

insanların və allahların padşahı Ra qocaldıqdan sonra öyrənir ki,

Nilin yuxarı hissəsində və səhrada adamlar onun əleyhinə nə isə

fikirləşirlər. O zaman Ra kişi allahları Şu, Geb və Nunu, eləcə də

qadın allahları Tefnut, Nut və Okonu Ranın daxil olduğu allahlar

şurasını çağırdı. Bu şura insanlardan gizlin olaraq çağırılmışdı.

Allahların məsləhəti ilə Ra Okonu Xatxor ilahəsi simasında

bəşəriyyəti məhv etməyə göndərdi. İlahə işinin bir hissəsini

sevinclə yerinə yetirdikdən sonra Ranın hüzuruna qayıdarkən Ra

peşman olaraq hələ məhv edilməyən insanların günahından

keçməyə qərar verdi. Onun əmri ilə gecə sahələrə qırmızı pivə

tökdülər. Səhər qaniçən ilahə yoluna davam edərkən pivəni gördü

və içməyə başladı. Xatxor sərxoş oldu və adamları görə bilmədi.

Xatxor bayramına məstedici içkilər hazırlanması adəti belə

yaranmışdır.

Misirdə günəş allahı kultu Şumer və Akkad mərasimlərinə

nisbətən daha mühüm rol oynamışdır. Şamaş ədalət qoruyucusu

olsa da, onun adı heç vaxt allahlar üçlüyünə daxil olmamışdı və o

yaranma mifi ilə əlaqədar göstərilməmişdir. Misirdə isə Ra

ənənəyə əsasən Misirin birinci padşahı olmuş Atum kimi

dünyanın yaradıcısı hesab olunurdu. Heliopol şəhəri Ra kultunun

əsas mərkəzi olmuşdur və yəqin ki, qədim padşahlıq dövründə elə

həmin şəhərdə Oziris kultu ilə günəş allahı kultunun birləşməsi

baş vermişdir.

Elə həmin zamandan başlayaraq fironların allah Ranın oğlu

olması mərasimi keçirilirdi. Firon Xafranın heykəlində onun

başının qoruyucusu Qor, şahin Qor və Ranın eyniliyini və padşah

hakimiyyətinin Ra ilə əlaqəsini göstərir. Oziris-Qor mifologiyası

Ra kultu ilə birlikdə fironun taxta gəlməsi və tac qoyması

qaydasını müəyyən edirdi. III Tutmosun ölümü və II

Amenxotepin taxta gətirilməsi belə təsvir olunurdu:

Padşah Tutmos səmaya yollandı,

O günəş diski ilə birləşdi.

Allahın bədəni onun yaratdığı ilə birləşdi.

Ertəsi gün

Günəş şəfəq saçdı,

Səma işıqlandı.

Amenxotep atasının taxtına əyləşdirildi. Ölən padşah

Ozirisə çevrildi və sonra gətirilən mətndə o, həm də Ra ilə

birləşdi. Məlum olur ki, Ra və Oziris haqqında miflər tamamilə

bir-birinin içərisində əriyərək birləşir. Doğrudur, Qədim Misirdə

«Günəş» mifologiyasının elə elementləri vardır ki, onlar Oziris

haqqında mifdən köklü surətdə fərqlənir. Lakin Günəş allahı Ra

yerdə insanlarla birlikdə olmaqdan yoruldu. Qədim allahlardan

biri Nunu (onun adının mənası «ilkin okean» deməkdir) Raya

məsləhət görür ki, Nut adlı inəyin çiynində otursun. Sübh

açılarkən adamlar bir-birinə ox atmağa başlayan anda çiynində

Ranın oturduğu inək Nut yüksəkliyə qalxıb səma oldu. Ra razı

qaldı və arzu etdi ki, səmada yaşıllıq olsun. Yalnız bundan sonra

«Məmnunluq sahəsi» və «Qarğı (qamış) sahəsi» meydana gəldi,

səma gölü təsəvvürü yarandı. Sonralar həmin mifin kontekstində

əkinçilərin ideal-axirət dünyasında əkmək üçün torpağın olması

ifadə edilirdi. Lakin daha yüksəklikdə inəyin başı hərlənməyə

başladı və o titrədi. Bu zaman günəş allahı Ra dedi: «Əgər mən

Xex (milyon ilahə nəzərdə tutulurdu) olsaydım, inəyi səmada

saxlaya bilərdim». Bu sözlərlə o 8 Xex ilahəsini yaratdı və onlar

səma inəyinin ayaqlarını saxladılar. Nəhayət, Ra allah Şuya əmr

etdi ki, inəyi saxlamaq və 8 Xex ilahələrini qorumaq üçün aşağıda

yerləşsin.

Hekayə onu ancaq inək rəsmi önündə oxumağı məsləhət

verən göstərişlə başa çatır. Bunu isə yeni doğulmuş uşağını başı

üzərində tutmuş ata etməli idi.

Hekayətin birinci hissəsi qədim mifoloji baxışların əks

edilməsi ilə əlaqədar idi. Günəş allahı Ra allahların və insanların

padşahı rolunda ilkin allah Atumla eyniləşdirildiyindən öz

təbiətinə görə ulu qocadır. Məlum olduğu kimi, insanların Atuma

qarşı günah işlətməsi hələ e.ə. 2000-ci ildən xatırlanırdı.

Günəş allahının yaranması haqqında Misirdə bir sıra

əfsanələr mövcuddur. Onlar bəzən bir-birini tamamlayır, bəzən də

bir-birindən köklü surətdə fərqlənir. Onların bəzisinə görə,

günəşin, onunla birlikdə dünyanın yaradıcısı ana ilahədir. Ana

ilahə heç bir kişi olmadan günəş oğlunu doğmuşdur. İkinci

əfsanəyə görə isə allah-ata ilk iki allahı qadınsız yarada bilmişdir.

Əldə edilən materialların əksəriyyətində səma ilahəsindən

doğulduğu qeyd olunur. O, günəşi tək doğur, yəni burada nə kişi

allah, nə də heyvan iştirak etmir. O, bəzən qadın, bəzən inək

obrazında təzahür edir. Hər gün sübhdən işıqlı disk onun

bətnindən çıxır, axşamlar o günəşi təzədən udur ki, səhər onu

yenidən doğsun.

Bütün ibtidai cəmiyyətlərdə olduğu kimi Qədim Misirdə də

uşağın doğulması haqqında aydın təsəvvür yox idi. Yeni tarixə

qədərki Misirdə uşağın doğulması bu və ya digər predmetin

udulması ilə əlaqələndirilirdi. Misir folkloru belə baxışlar

haqqında geniş məlumat verir. Misirdə «uşağa qalmaq» «nə isə

udmaq» kimi başa düşülürdü. Bu barədə fikir Ehram mətnlərində

və dini mərasimlərdə uzun müddət yaşamışdır.

«Udmaq» mövzusu matriarxat xarakter daşıyırdı. Qədim

Misirdə ana-allahlar mühüm rol oynayırdı.

Əsrlər keçdikcə dünyanın yaranması və allahların yaranması

haqqında təsəvvürlər də zənginləşmişdir. Müxtəlif sahələrdə öz

funksiyalarını yerinə yetirən allahlar xarakterinə görə insanlara da

bənzəyirdilər.

Öz təbiətinə görə yumşaq olan Xatxor inək şəklində təzahür

edəndən sonra qaniçən Okoya çevrilir. Bəlkə də bunlar Xatxor

bayramında artıq içib sərxoş olmamaq üçün uydurulmuşdur.

Xatxonrun rolunu məhəbbət hamisi kimi təhlil etməyə meyl də

mövcud idi.

Mifin ikinci hissəsi Ranın bəşəriyyətdən yorulması motivi

ilə əlaqədardır. Ra inəyin çiynində oturduğu halda olsa da, özünün

iki qayığı ilə üzdüyü şəkildə təsvir olunmuşdur. Bu kosmoqonik

nəqletmə səmanın yaranmasını izah edir. Bundan əlavə səma

sahələrinin və inəyin ayaqlarmı tutan 8 ilahənin mövcudluğu söz

oyunu kimi də təsvir olunur. Misir mifologiyasında söz oyunu

geniş yer almışdı. Söz oyunu himnlərdə və mərasimlərdə

yaradılırdı. Hər şeydən əvvəl, səma inəyi və yaxud bəzi

mənbələrdə qeyd edildiyi kimi, inək-səma haqqındakı təsəvvürlər

tarixəqədərki dövrə gedib çıxır. Qədim mətnlərə əsasən inəyin

hüdudsuz okeandan qalxaraq səmaya çevrilməsi barədə

təsəvvürlər həmin mifə qədər mövcud olmuşdur. İkincisi, günəşin

il qayığının səmanı su kimi ifadə edən konsepsiyaya görə, səma

həm gecə, həm gündüz qayıqlarında üzməkdədir. Həmin səma

suları yer okeanlarına müvafiqdir. Təəccüblü deyildir ki, səma

inəyi də yer inəyinə oxşayır. Bu sular Nilə bənzəmir, çünki qədim

misirlilər bilirdilər ki, Nil cənubdan şimala axır. Günəş isə

Şərqdən Qərbə hərəkət edirdi. Üçüncüsü, öz qızı Nutu səmaya

qardaşı və əri Kebinyerin üzərinə qaldıran allah-kişi inəyin

qarnından tutmuşdur. Nutun onu qaldıran allahların qayıqlarını

apardığını, sonra onların duzlara çevrildiyi haqqında təsəvvürlər

hələ çox qədimlərdən məlum idi. Allahların, ulduzların və günəş

allahının qayıqlarda üzməsi haqqında təsəvvürlərin əsası var idi.

Qayıq Nil çayında təbii və rahat nəqliyyat növü idi. Geniş

yayılmış əks olunan səma haqqında dördüncü konsepsiya nisbətən

rasionalist xarakter daşıyır. Səma allahlar tərəfindən qorunan və

dörd dayaqla saxlanılan üst qatdır. İnəyin dörd ayağı burada

səmanın dörd dayağını əvəz edib. Dayaqları qoruyan 8 Xex ilahə

dünyanın dörd tərəfini təmsil edən allahlar cərgəsinə daxildir.

Dünyanın dörd tərəfinin göstəricisi olan say-rəqəm misirlilərdə

həmişə müqəddəs olmuşdur.

Misirlilərin səma haqqında dörd müxtəlif təsəvvürləri

olmuşdur. İnək, okean, qadın Nut və yerin üstü səma həmin dörd

rəqəminə daxildir.

Qədim Misir miflərində dünyanın və insanların yaradılması

əfsanələri mühüm yer tutur. İlk baxışda bu əfsanələr özlərinin

ziddiyyətli rəngarəngliyi ilə adamları çaş-baş sala bilər.

Allahların, insanların və kainatın yaradıcısı rolunda gah

heyvanlar, gah allahlar, gah da ilahələr çıxış edir. Bir əfsanəyə

görə Günəş səma inəyindən doğulur, digərinə görə bitkilərdən,

üçüncü qrupa görə isə qaz yumurtasından doğulur. Yaradılma

üsulu və yaradıcılar da müxtəlif olur. Bütün miflər üçün ümumi

olan cəhət budur ki, ibtidai xaosdan bu və ya digər allahlar

meydana gələrək bu və ya digər şəkildə dünyanı yaradırlar.

Dünyanın yaranması haqqında miflərin əksəriyyəti ən qədim

zamanlarda qəbilə-tayfa münasibətlərinin hökm sürdüyü Nil

vadisində yaranmışdır. Sonralar isə ictimai münasibətlərin inkişaf

etməsi, qədim misirlilərin dünyanı anlama üsullarının

təkmilləşməsi ilə əlaqədar olaraq həmin miflər də bir sıra köklü

dəyişikliklərə uğramışdır. Nəticədə dünyanın yaranması haqqında

mif bir növ «işlənmiş» şəkildə gəlib çatmışdır. Dünyanın

yaranması haqqında miflərin əksəriyyəti bizə tam şəkildə gəlib

çatmamışdır. Misir mifləri zəngin olduğu qədər, həm mürəkkəb,

həm də ziddiyyətli xarakterdədir.

Səma-inək haqqında mifə əsaslanaraq Misir mifologiyasının

xarakteri haqqında bəzi fikirlər demək mümkündür. Hər bir hadisə

üçün çoxsaylı mifoloji müddəalar mövcud ola bilər. Mifoloji

müddəalara münasibətdə səxavətlilik Misir üçün səciyyəvi bir

haldır. Ehkamlar olmadığından təriqətlər haqqında da təsəvvürlər

olmamışdır. Dini dözülməzlik və fanatizm yalnız ölkənin

tənəzzülə uğradığı dövrlərdə təzahür etmişdir. Fanatizm yalnız II

minillikdə, təqribən e.ə. 1370-ci ildə Ehnatonun Misir dinini zorla

mifologiyadan azad etmək cəhdi zamanı meydana çıxmışdır.

Ehnatona qədər magiya və fetişizm daha geniş yayılmışdı.

Misirlilər özləri üçün insana adi görünən anlayışlarla

obrazları, hadisələri, obrazlar qrupunu, yaxud bir sıra hadisələri

izah etməyə cəhd edirdilər. Onlara görə həmin hadisə, obraz və

anlayışlar «allahlar dünyasına» mənsub idi. «Allahlar dünyası»

ifadəsi mövcud olan kimi təsəvvür edilməsinə baxmayaraq

bilavasitə insan əqli və hissi ilə əldə edilə bilməyən nə varsa, onu

özünə daxil edir, «simvol» vasitəsilə ifadə edilirdi. «Simvol»

insanın allahlar dünyasındakı bəzi ünsürləri bəşəri kateqoriyalar,

daha dəqiq desək, məntiq və hissi qavrayış kateqoriyaları ilə

vermək cəhdidir. Doğrudur, elə də olur ki, onların əksəriyyətini

təbiət qanunları ilə uyğunlaşdırmaq o qədər də zəruri olmur. Hələ

e.ə. III minillikdə Misirin müdrik adamları bu barədə özlərinə

həmin məsələni aydınlaşdıraraq qeyd edirdilər ki, simvolu onun

əks etdirdiyi predmetin əsli kimi qəbul etmək olmaz. Bu mənada

Misir simvolu ya predmet forması, ya hərəkət, ya da söz forması

kimi qəbul edilə bilərdi. Həmin dövrdə hər bir simvol mifoloji

anlayış olmadığı halda, hər bir mifoloji anlayış allahlar dünyasının

predmetinin simvolik inikası idi. Şübhəsiz, zəka simvolun

həqiqiliyini yoxlamaq imkanına malik deyildi. Mifoloji anlayış

yalnız o halda həqiqidir ki, o allahlar dünyasının hər hansı bir

hadisəsini insana aydın ola bilən kateqoriyalarla ifadə edə bilirdi

və insan tərəfindən etiqad kimi qəbul olunurdu.

Misir mifologiyası bütün mifoloji anlayışların cəmidir.

«Mif» ifadəsini Misir mifologiyasının müəyyən tərkib hissəsini

göstərmək üçün istifadə etmək olar. «Misir dini» bu mənada

qədim misirlilərin mifoloji anlayışlardan ümumi istifadəyə sakit

razılıq verməsinin təzahürüdür. «Misir teologiyası» bu mənada

Misir teoloqları tərəfindən mifologiyanın konstruktiv və şərhçilik

aspektlərindən təfsiridir.

Misir kahinləri öz təbliğatlarında miflərdən geniş şəkildə

istifadə edirdilər. Çoxlarına məlum olan miflər qədim dini

himnlərdə təkrar olunurdu. Amon-Ra allahların, insanların,

heyvanların və bitkilərin yaradıcısı kimi tərənnüm edilirdi. Onun

əbədi düşməni olan əjdaha-ilan üzərində qələbəsi qeyd edilirdi.

Həmin təbliğatda yaradıcı allah kimsəsizlərin və əzabkeşlərin

müdafiəçisi kimi göstərilirdi. Digər tərəfdən, müxtəlif dini-fəlsəfi

sistemlərin inkişafı ilə əlaqədar olaraq Misir dini mətnlərində daha

tez-tez dünyanın yaradıcısı-allahın əsas cizgiləri-əbədiliyi, hər

şeyə qadirliyi tərənnüm edilirdi. Allah biliklərin hakimi və bütün

kəşflərin səbəbkarı elan olunurdu. Sonralar bunun inkişafı yalnız

kahin mühiti ilə məhdudlaşır, dini-fəlsəfi təlimlərin mücərrəd

ilahiyyatçı quramaları ilə təsvir olunurdu. Mətnlər allahların

surətləri və epitetləri ilə doldurulur, onlar bir sıra predmet, hadisə

və anlayışlarla səsləşir. Bu mətnlər isə sonralar müxtəlif ibadət və

mürəkkəb mərasimlərin geni yayılmasına güclü zəmin olurdu.

Sonrakı dini-fəlsəfi traktatlar, mərasim nəğmələri və dünyanın

yaranması haqqında Misir təsəvvürləri Ellin və Roma dövrünə

qədər yaşayaraq, Misirin hüdudlarından kənara çıxır.

Misir mifoloji anlayışları sözlərdə (himnlər, dualar,

hekayələr, ayin mətnləri), hərəkətlərdə (dramatik tamaşalar,

ayinlər və s. mərasimlər), predmetlərdə və rəsmlərdə, şəkillərdə

(təsvirlər, bitkilər və göy cisimləri), yaxud canlı varlıqlarda

(padşah və heyvanlar) ifadə oluna bilərdi. Bu ifadələrdən hər biri

mənəvi təcrübəni təmsil edir, yaddaşda bir sıra dini əhval-ruhiyyə

yaradırdı. Əksər mifoloji anlayışları bu müxtəlif ifadə

formalarında hiss olaraq qavramaq olar.

Oziris və Xor haqqında mif padşahların dəfn mərasimlərini

təsvir edir. Bu mif olmuş hadisələr haqqında bir hekayə

formasında hələ II minilliyin əvvəllərində əzbər şəkildə dildəndilə,

eldən-elə keçmişdi.

Misir mifologiyasının xarakterik cəhətlərindən biri müxtəlif

tipli təsəvvürlərin bədii şəkildə birləşdirilməsidir. Səma inəyi

haqqında mif kosmik, kosmoqonik hadisə, yaxud dini adət kimi

təsvir olunur, ondan sehrbazlıq vasitəsi kimi istifadə edilirdi.

«Allahlar dünyası» adlandırdığımız yeganə mahiyyət eyni

teoloqlarda müxtəlif, bir-birinə zidd anlayışlarla ifadə oluna

bilərdi. Hər hansı ilahi qüvvə, yaxud allah çox asanlıqla digəri ilə

eyniləşdirilə bilərdi. Səma inəyi haqqında hekayədə Ra bir yerdə

Atum kimi, digər yerdə isə günəş diski kimi çıxış edir. Oko digər

şəraitdə ilanla eyniləşdirilir. Ureyem Xatxor kimi çıxış edir.

Xatxor inəyə xas olan yumşaq təbiətdən fərqli olaraq amansız

kimi təqdim olunur. Bu isə Misir mifologiyasının əsas prinsipinieyni

zamanda dəyişmək, ənənəni saxlamaq meylini bir daha əks

etdirir. Misir dininin dəyişkən forması və azad ruhu

mühafizəkarlıqla bərabərləşdirilir. Beləki, nə vaxt isə lazım olan

mifoloji konsepsiyalar faktiki olaraq heç vaxt atılmırdı. Bu

səbəbdən Misir mifologiyasının mühafizəkar xüsusiyyəti e.ə. XIX

əsrdə Misir dinini parçalamaqdan xilas etmiş, Misir dininin

daimiliyini və uzunmüddətli mövcudluğunu təmin etmişdir.

Misir və Şumer mifologiyaları arasında məlum oxşarlığı

inkar etmək qeyri-mümkündür. Lakin onların fərqi daha çox

nəzərə çarpır. Bu iki sivilizasiyanı yaradan mühitlərin oxşarlığı da

hər iki mifologiyanın oxşarlığında mühüm rol oynamışdır. Hər iki

ölkə çay vadilərində yerləşirdi ki, bu da şübhəsiz, onların

əhalisinin həyat tərzinə həlledici təsir göstərmişdir. Lakin Nil çayı

ilə Dəclə və Fərat çayları arasında fərq çoxdur. Nil Misiri iki

hissəyə - düzənliyə və deltaya bölür. Fransız alimi More demişdir:

«Təbiət Aralıq dənizi Misirini və Afrika Misirini belə yaratmışdır.

Misirlilərin çox vaxt xüsusi vurğuladığı bu «iki torpaq» arasındakı

fərq ölkənin mifoloji və bəşəri tarixinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir

göstərmək üçün kifayət qədər böyükdür».

Qədim Misir yazısı e.ə. IV minilliyin sonunda meydana

gəlmişdi. Bu yazı sisteminin ilkin nümunələri artıq Erkən səltənət

dövründə tətbiq olunurdu. İlk Misir yazı növü piktoqrafiya, yəni

şəkli yazı adlandırılır. Ən qədim Misir yazısı sadə naxış və

müxtəlif anlayışları bildirən şəkillərdən ibarət olmuşdur. Şəkli

işarələr vasitəsilə ayrı-ayrı sözlərin, anlayış və məfhumların

mənası verilirdi. Ay, günəş, ev, su və s. müvafiq oxşar şəkillərlə

ifadə olunurdu.

Misir təsərrüfatı genişləndikcə, dövlət idarə sistemi

mürəkkəbləşdikcə yazı gündəlik həyatda tez-tez tətbiq olunmağa

başladı. Bu, şəkli yazıların sadələşdirilməsinə gətirib çıxartdı.

İşarələr artıq əvvəlki mənası ilə yanaşı səs birləşmələrini, hecaları

bildirməyə başladı. Məsələn, "ulduz" işarəsi oba kimi tələffüz

olunurdu, o eyni zamanda heca kimi də işlədilirdi. Yaxud "kanal"

işarəsi mer kimi səslənirdi, mer eyni zamanda hecanı bildirirdi.

Heca bildirən işarələr vasitəsilə cümlələr tərtib olunurdu. Bunun

nəticəsində müxtəlif anlayışları və hadisələri ifadə etmək imkanı

yaranırdı. Bu yazı işarələri hələ qədimdə heroqlif, yəni "müqəddəs

işarələr" adlandırılmışdı. İlk zamanlar heroqliflərin sayı çox imiş.

Ən çox işlədilən işarələrin sayı yeddi yüzə çatırdı. Adətən

heroqliflər daş, ağac, dəri üzərində yazılırdı. Belə hallarda

heroqliflərin şəkli dəyişilmirdi. Qədim misirlilər eyni zamanda,

bitkisinin gövdəsini lazım olan ölçüdə doğrayır, sonra özəyini

uzununa çox nazik təbəqəyə ayırıb, xüsusi üsulla bir-birinə

yapışdıraraq "kağız" kimi istifadə edirdilər. Böyük mətnləri

yazmaq üçün papirus vərəqlərini uzununa bir-birinə calayırdılar

və lülə halında bükürdülər. Onların bəzilərinin uzunluğu qırx beş

metrə çatırdı. Heroqliflər papirus üzərində də yazılırdı. Belə halda

heroqliflərin ilkin şəkli xeyli dəyişilirdi. Bu yazı heroqlifikadan

fərqli olaraq heratika adını almışdı. E.ə. VIII əsrdən etibarən yazı

sistemində dəyişiklik baş vermişdi. Əvvəllər ayrı yazılan işarələr

indi bir işarədə birləşdirilirdi. Bu yazı demotika, yəni xalq yazısı

adını daşıyırdı. Bu yazı növü dövlət idarələri, ədəbi və dini

mətnlərin tərtibində işlədilirdi. Heratika vasitəsilə təsərrüfat

sənədləri, eləcə də ədəbi və elmi əsərlər yazılırdı.

Misir yazı sistemində əlifba işarələri də peyda olmuşdu.

Bunlar 21 işarədən ibarət idi, hər birisi müəyyən samiti bildirirdi.

Əlifba işarələri heroqliflərin ayrılmaz tərkib hissəsini təşkil edir

və müstəqil işlənmirdi.

Misir yazı sistemi dəyişildiyi və təkmilləşdiyi kimi onun dil

quruluşu da minilliklər ərzində eyni şəkildə qalmırdı. Qədim, orta

və yeni Misir dili bölgüsü təklif olunmuşdur. Erkən orta əsrlərdə

(III-IV əsrlər) qədim Misir dili artıq ölü dillər cərgəsinə daxil

olmuşdu. Bu zaman gipti dili işlənirdi. VII əsrdən etibarən ərəb

dili yayılmağa başladı. Hal-hazırda Misirdə dörd milyon yerli

gipti yaşayır. Onlar xristian olmaqla ərəb dilində danışır, lakin

dini ibadətlərini gipti dilində aparır, qədim ənənələri qoruyub

saxlayırlar.

Qədim misirlilərin şifahi xalq yaradıcılığı bədii ədəbiyyat

əsərlərinin əsasını təşkil edir. Ən qədim əsərlər e.ə. IV minillikdə

yaradılmışdır. Üç min il ərzində qədim misirlilər zəngin bədii

ədəbiyyat, onun müxtəlif janrlarını yaratmışdılar. Şifahi xalq

yaradıcılığının təsiri altında nağıllar da meydana gəlmişdi. Adətən

nağıllar əkinçi əhalinin məişətini, həyatını və dünyagörüşünü əks

etdirirdi. Bunlardan "İki qardaş haqqında nağıl", "Cadulanmış

şahzadə", "Düz və əyri haqqında nağıl", "Gəmi qəzasına uğramış

barədə nağıl", "Firon Xufu və cadugərlər" və s. göstərmək olar.

Qədim misirlilər nağıl vasitəsilə xeyirxahlığı, müdrikliyi tərənnüm

edirdilər, sadə adamın fərasətini, ədalətini və cəsarətini

açıqlayırdılar. Nağıllarda allah və fironların qüdrətinin sarsılmaz

olması ideyası əks olunmuşdur, əyanların zalımlığı və qəddarlığı

təsvir edilmişdir.

Birinci nağılda əhvalat iki qardaş - Bata və Anubis ətrafında

baş verir. Hər iki qardaş birgə işləyir, böyük qardaş Anubis, kiçik

qardaşı Bataya atalıq edir. Bir gün çöldə səpin üçün taxıl azlıq

edir, Anubis Batanı evə taxıl gətirməyə göndərir. Bata evə gələndə

Anubisin arvadı onu yoldan çıxarmağa cəhd edir, lakin Bata

nifrətlə onu rədd edir, taxılı götürüb çölə qayıdır. Axşam Anubisin

arvadı ərinin qulağını doldurub Bataya şər atır. Anubis qardaşını

öldürmək niyyətinə düşür. O, pəyədə gizlənir və Batanı gözləyir.

Bata mal-qaranı evə gətirərkən inəklərdən biri Bataya qardaşının

niyyətini açır. Bata qaçır, Anubis onu təqib edir. Allahlar Bataya

kömək edir, qardaşlar arasında keçilməz çay yaranır. Ertəsi gün

Bata qardaşına günahsız olduğunu sübut edir və uzaq ölkəyə

yaşamağa gedəcəyini bildirir. Əgər Batanın başına iş gələrsə,

qardaşı bunu qabdan içdiyi suyun köpüklənməsindən biləcəkdi.

Böyük qardaş qayıdır və arvadını öldürür.

Bata uzaq ölkədə (Sidr ağacı dərəsində) evlənir. Ovçuluqla

məşğul olur. Arvadına tövsiyə edir ki, dəniz kənarına getməsin,

çünki dəniz onu uda bilər. Arvad ərinin nəsihətini yaddan

çıxararaq dəniz sahilinə gedir. Dəniz coşur və onu təqib edir. O,

çətinliklə xilas olur, lakin onun saçından bir tük dənizə düşür və

su onu Misir sahilinə gətirir. Dəniz zülfünün xoş ətir iyini firon

Narmerə çatdırır. Ətir iyi fironun dəniz kənarında yuyulan palpaltarına

keçir. Firon aqilləri toplayır və xoş iyin səbəbini soruşur.

Firona izah edirlər ki, xoş iy sidr dərəsində yaşayan ilahə qadının

zülfündən gəlir. Firon uzaq ölkəyə qoşun göndərir, ilahə arvadı

tapdırır. Arvad Batanın həyat sirrini onlara acır və içərisində

Batanın canı olan sidr ağacını kəsdirir. Bata vəfat edir.

Anubis Sidr dərəsinə gəlir, sidr ağacının gülləri içərisində

Batanın ürəyini tapır və onu həyata qaytarır. Hər ikisi Misirə

qayıdır. Bata arvadını tapıb cəzalandırır, çünki o, Batanın canını

saxlayan sidr ağacını kəsməyi məsləhət görmüşdü. Firon öləndən

sonra Bata hökmdar olur. Nağıl xeyrin şər üzərində qələbəsi ilə

qurtarır. Burada ölən və dirilən allah mövzusu da öz əksini

tapmışdır.

"Düz və əyri barədə" nağılın da qəhrəmanları iki qardaşdır.

Kiçik qardaş böyük qardaşın paxıllığını çəkir. Qardaşlar arasında

mübahisə başlayır. Kiçik qardaş şərt kəsir ki, əgər mübahisəni

udsa, böyük qardaşın gözlərini çıxaracaqdır. Kiçik qardaş

mübahisəni udur, qardaşının gözlərini çıxarır və əmlakına sahib

olur. Bir müddət sonra qardaşının iki quluna əmr edir ki, koru

aparıb öldürsünlər. Onu səhraya aparırlar. Yazıqları gəlir, orada

qoyub qayıdırlar. Bir neçə ovçu nnu səhrada görür, evdə həmin

korun gözəlliyi barədə bacılarına danışırlar. Bacı koru görmək

istəyir, onu gətirirlər. Qız ona vurulur. Onu dalandar vəzifəsinə

təyin edir. Sonra gizlicə ona arvad olur. Onların oğlu olur,

böyüyür. Yoldaşlarından müdrikliyi və biliyi ilə fərqlənir.

Yaşıdları onun paxıllığını çəkirlər. Sataşmaq məqsədilə onun

atasının kim olduğunu soruşurlar. Uşaq bunu anasından bilmək

istəyir. Oğul atasının başına gələn hadisəni öyrənir və uzun

əhvalatlardan sonra əmisini cəzalandıraraq atasının əmlakını

qaytarır.

Bu nağıl mövzuları şərq xalqları ədəbiyyatında indi də

yaşayır. Qədim Misir nağılları "Min bir gecə" nağıl silsiləsinin

yaranmasına təsir göstərmişdi.

Qədim misirlilər təbiətdə və insan həyatında baş verən

hadisələri dini ideologiya əsasında izah edirdilər. Bunların

içərisində "Osiris haqqında" əfsanə geniş yayılmışdı. Osiris ölən

və dirilən təbiət allahı hesab olunurdu. Qardaşı Set onu

qəddarcasına öldürür. Osirisin arvadı İsida və bacısı Neftida

allahlardan kömək diləyirlər, Osirisi tapıb dirildirlər. İsidanın oğlu

olur. Adını Qor qoyurlar. Qor Setdən atasının intiqamını alır,

allahlar hakimiyyəti ona verirlər.

Misirdə də dünyanın əmələ gəlməsi haqda əfsanə vardı.

Günəş allahı Ra dünyanı xəlq edən hesab edilirdi. O, səmanı, yeri,

bitkiləri, heyvanları, quş və balıqları sudan yaratmışdı. Bu

təsəvvürlərin bəziləri qədim yəhudilərin dini dünyagörüşünə də

təsir göstərmişdi.

Misirin qonşu ölkələr ilə iqtisadi və mədəni əlaqələri bədii

ədəbiyyatın yeni janrında - səyahətlərin təsvirində öz əksini

tapmışdı. Bu səpkidən “Gəmi qəzasına uğramış barədə nağıl”

rəvayətini misal göstərmək olar. Firon öz məmurunu Punta

göndərir. Gəmi qəzaya uğrayır və dənizçi sirli adaya düşür.

Adanın hökmdarı xeyirxah ilan surətində ona qonaqpərvərlik

göstərir, var-dövlətindən ona hədiyyələr verir, Misirə yola salır.

“Misirli Sinuxet haqqında” hekayətdə qorxusundan

Suriyaya qaçmış adlı-sanlı saray əyanından bəhs edilir. Əsərdə

Sinuxetin yolda çəkdiyi əzab-əziyyətdən, Suriyada

varlanmasından, vətən həsrətindən əzab çəkməsindən danışılır.

Uzun müddət Suriyada yüksək vəzifə tutmasına və yaşamasına

baxmayaraq, Sinuxet vətən həsrəti ilə yanırdı, doğma yurduna

qayıtmağa fürsət axtarırdı. Sonralar yeni fironun dəvəti ilə o,

Misirə qayıdır.

Nəsihət xüsusiyyətli əsərlər əsasən Orta və Yeni səltənət

dövründə yaranır. Nəsihətlər mövcud olan dövlət və ictimai

quruluşu müdafiə edirdi. Burada sosial ziddiyyətlər, aşağı

təbəqələrə münasibət, dövlət idarəetmə qaydaları, mirzəlik

sənətinin üstünlüyü, xalq üsyanlarının acı nəticələri və s. əks

olunmuşdur. Nəsihət səpkili əsərlərdən "Ptaxotepin nəsihəti",

"Herakliopol hökmdarı Axtoyun oğlu Merikara nəsihəti", "I

Amenexetin nəsihəti", "Duauf oğlu Axtoyun nəsihəti", "İpuserin

nəsihəti", "Nefertitinin nəsihəti"ni göstərmək olar.

Axtoyun oğlu Merikara nəsihəti aşağı təbəqələrə, yoxsullara

və onların sırasından çıxan fərasətli və müdrik adamlara

münasibət qaydasından bəhs edir. Hökmdar belə adamlardan uzaq

olmağı, fərasətliləri əzməyi oğluna tövsiyə edir. Burada dövlətin

idarə olunması qaydaları da əks olunmuşdur. Duauf oğlu Axtoyun

nəsihətində bir çox peşələrin ağır zəhmət tələb etməsi sadalanır və

mirzəlik peşəsinin daha üstün və şərəfli olması qeyd olunur.

"Ptaxotepin nəsihəti" əsərində əxlaq qaydalarından, yaxşı

davranışdan bəhs edilir, "xırda adamı" öz taleyi ilə razılaşmağa

çağırır. Onu inandırmağa çalışır ki, allah ancaq adlı-sanlı adamı

yüksəldir. Bu nəsihətə görə, xırda adamlar itaətkar olmalı, öz

ictimai mənşəyini heç zaman yaddan çıxarmamalı, vəzifəli

adamlara itaət etməlidirlər. Nəsihət mövcud olan quruluşun

möhkəmləndirilməsini tövsiyə edir.

"İpuserin kəlamı" və "Nefertitinin nəsihətləri" yoxsulların

və qulların Orta səltənətin sonunda baş vermiş üsyanını bədii

şəkildə şərh edir.

"Natiq kəndli" hekayəti kəndlinin əmlakının (iki eşşəyinin)

əlindən alınmasından, onun şikayətindən, saraya gəlməsindən,

hökmdarı öz natiqliyi ilə valeh etməsindən danışır.

"Miskin adamın öz ruhu ilə söhbəti" hekayəti dialoq

şəklində verilmiş və burada mövcud olan həyat qaydalarına etiraz

əks olunmuşdur. Əsərdə miskin adamın bədbinliyi, əzab-əziyyətli

həyatı, ölüm arzusu ilə yaşaması təsvir olunur. Əsərdə axirət

dünyasının və əbədi həyatın olmasına şübhə ilə yanaşılır, dini

dünyagörüşləri şübhə altına alınır.

Sinfi cəmiyyətdə incəsənət firon hakimiyyətinin

möhkəmləndirilməsinə xidmət edirdi.

Qədim Misir memarlığı dini ibadətin güclü təsiri altında

olmuşdu. Məhz buna görə allahların və ilahi mənşəli hesab edilən

fironun şərəfinə əzəmətli məbədlər, saraylar, ehram və heykəllər

yaradılırdı. Artıq qədim səltənət dövründə Misir memarlığını

fərqləndirən əzəmətlilik əlaməti meydana gəlmişdi. Firon

ehramları buna misal ola bilər.

Ehramın ən qədim nümunəsi Sakkarada təmsil olunmuşdur.

Firon Coserin şərəfinə burada pilləli ehram tikilmişdi. IV sülalə

fironları Xufu, Menkaura, Xafra əzəmətli ehramlar tikdirmişdilər.

Ehramın yanında, sonralar isə (XVIII sülalə dövründən etibarən)

kənarda axirət məbədləri (axirət dünyası ilə bağlı dini mərasimləri

icra etmək üçün) tikilirdi. Məbədlərin divarında ilahiləşdirilmiş

fironun həyatı və şücaətləri təsvir olunurdu. Bundan başqa,

misirlilərin gündəlik həyatını əks etdirən səhnələr də vardı: burada

dalaşan qayıqçılar, işləyən sənətkarlar, dəfn mərasimində iştirak

edən əkinçilər, balıqçılar, çobanlar, ağı tutanlar təsvir olunmuşdu.

Yeni Səltənət dövründə incəsənət və memarlıq yüksək

inkişaf səviyyəsinə qalxır. Bu dövrdə qayanı kəsib yeraltı dəfn

sərdabələri inşa edirdilər. I Setinin yeraltı dəfn sərdabəsinin

yüzlərlə otaqları vardı. Burada minlərlə heykəllər qoyulmuşdu.

Xəzinəsində saysız-hesabsız varidat saxlanılırdı. Ən möhtəşəm

memarlıq dəsti Fivadakı (Karnak və Lüksorda) Amon məbədi

hesab olunur. Məbəd dəstinin yüzdən çox otağı, geniş həyət

sahələri, keçidləri, nəhəng heykəlləri, sfinksləri, sütun abidələri

varmış. Onun təkcə böyük salonu 16 cərgədə ucalan 134 sütundan

ibarət imiş. Böyük salonun 12 mərkəz sütunu 21 m

hündürlüyündə imiş. Salonun sahəsi 5 min m2-dən artıq imiş.

Əzəmətli tikintilərdən Deyr əl-Bəhridə Xatşepsutun xeyrat

məbədini və Mədinət-Abuda III Ramzesin böyük məbədini

göstərmək olar. III Ramzesin məbədi dördbucaq şəklində

tikilmişdi. Buraya kanal çəkilmişdi.

Qaya məbədləri əzəmətli və dəbdəbəli idi. Abu-Simbeldə II

Ramzesin məbədi qaya içərisində inşa edilmişdi. Qayanın

içərisində çoxlu otaq, sütun və heykəllər tapılmışdı. Firon

sarayları burada böyük bir zövqlə tikilir, otaqlara nəfis və zərif

bəzəklər vurulurdu.

Heykəltəraşlıq memarlığın mühüm sahəsini təşkil edirdi.

Hər bir məbəd və saray ehram və sərdabə heykəllərlə dolu olurdu.

Bunlar həm nəhəng, həm də nisbətən xırda şəkildə yonulurdu.

Heykəltəraşlar Misir allahlarını və fironlarının surətini

yaradırdılar. Əyan və sadə adamlara həsr olunmuş heykəllər də

düzəldilirdi. Divar təsviri geniş təmsil olunmuşdu. Təsviri sənət

vasitəsilə müxtəlif səhnələr əks etdirilir, zəngin bədii surətlər

yaradılırdı. Təsviri sənət müharibə səhnələri, firon ailəsi, əkinçilik

və balıqçılıqla məşğul olma səhnələri, qurbankəsmə və dəfn

mərasimləri, hədiyyələr gətirilməsi və ov səhnələri kimi geniş

mövzuları əhatə edirdi.

Dini təsəvvürlər qədim Misir cəmiyyətinin bütün

sahələrində özünü təzahür etdirirdi, mədəniyyətin hər bir

sahəsində müəyyən iz buraxırdı. Din qədim misirlilərin

ideologiyasını təşkil edirdi. Dini təsəvvürlərin sadə formaları, yəni

heyvanlara, əşyalara və əcdadlara ibadət Misir tarixinin bütün

dövrlərində mövcud olmuşdur. Fetişizm (əşyalara ibadət) və

totemizm (totem heyvanlara ibadət) sadə dini təsəvvürlər idi.

Qədim misirlilər təbiət qüvvələrini ilahiləşdirmişdilər. Onlar

günəşə, aya, suya, Nil çayına, vəhşi və ev heyvanlarına və s.

sitayiş edirdilər. Misir dini sistemi tədricən yaranırdı və Yeni

səltənət dövründə bitkin şəklə düşmüşdü. Misirdə xeyli sayda

allahlara ibadət olunurdu. II Ramzesin Het hökmdarı ilə

müqaviləsində min Misir allahı və ilahəsi şahid kimi yad edilir.

Bu allah və ilahələrin hamısının adları məlum deyildir. Misirin hər

guşəsində dini ibadət mövcud idi. Allahlar haqda təsəvvürlər

müxtəlif təbiət qüvvələrinin və ictimai hadisələrin təcəssümü kimi

meydana gəlmişdi. Dini təsəvvürlər nəticəsində yerli, vilayət

(nom) və ümum Misir ibadətləri möhkəmlənirdi. Adətən mərkəz

şəhərlərin allahları bu və ya digər siyasi şəraitdən asılı olaraq

ümum Misir allahına çevrilirdi.

Misir panteonunda Amon allah ali mövqe tutmuşdu. O,

allahların hökmdarı və fironun havadarı hesab olunurdu. Onun

məskəni Fiva şəhəri sayılırdı. Misir panteonunun nüfuzlu

allahlarından biri Ra idi. O, Günəş allahı kimi məlum idi. Onu

gündüz üfüqündə səma gəmisində təsəvvür edirdilər. Günəş

allahına sitayiş Heliopol şəhərində yayılmışdı. Yeni Səltənətin

əvvəlində Ra-Günəş allahı Amon allahı ilə birləşdirildi və Amon-

Ra ibadəti yarandı. Amon-Ra dünyanın yaradıcısı kimi qələmə

verilirdi. Exnatonun dövründə Aton ("Günəş üfüqü") allahına

sitayiş bərqərar oldu. Memfis şəhərində allah Ptax məskən

salmışdı. Guya Ptax allahları və dünyanı yaratmışdı. Misir

panteonunda Osiris, onun bacısı və arvadı İsida, oğlu Qor şərəfli

yer tuturdular. Osiris firon hakimiyyətinin havadarı olmaqla

yanaşı, axirət dünyasının allahı kimi təsəvvür edilirdi. O, ölən və

dirilən təbiəti təcəssüm edirdi. Təbiətdə qış və yaz fəsillərinin

gəlməsi onun adı ilə bağlanırdı. O, ər-arvad məhəbbətinin və

analığın himayəçisi idi.

Qor səma və işıq allahı idi. İlk Misir fironları Qoru firon

hakimiyyətinin havadarı kimi təsəvvür edirdilər. Qədim misirlilər

Nil çayına sitayiş edirdilər, onu Hapi adlandırırdılar. Tot

müdriklik və hesab allahı, Xatxor səma, məhəbbət və şadlıq

ilahəsi hesab edilirdi. Maat (ədalət ilahəsi), Soxmet (qüdrət

ilahəsi) və başqaları Misir panteonuna daxil idilər.

Misirlilər allahları müxtəlif heyvan görkəmində təsvir

edirdilər. Bu, ən qədim təsəvvürlərin əksi idi. Öküzə sitayiş geniş

yayılmışdı. Allah Apis öküzü təmsil edirdi. Öküz Ptax, Osiris, Ra

və s. allahları əks edə bilirdi. Amona qoyun, Soxmetə şir, Tota

əntər, Sebekə timsah görkəmi verilirdi. Dini təsəvvürlərin

təkmilləşməsi allahların totem ibadətini dəyişdirdi. Allahlar artıq

heyvan, yaxud quş başlı adam görkəmində təsvir olunurdular. Ra,

Qor şahin başlı adam, Anum, Xnum qoyun başlı adam, ilahə

Xatxor inək başlı adam görkəminə salınmışdı.

Qədim Misirdə ilk allahlar haqda da təsəvvürlər müəyyən

sistem şəklinə salınmışdı. Əvvəl guya qarmaqarışıq su aləmi

olmuş və onu Nun təmsil etmişdi. Sonra Atum su aləmindən təpə

şəklində bünövrə yaratmışdı. Sonralar Atumu Ra təmsil edirdi.

Atum-Ra qoşa allah (hava) və arvadı Tefnutu (nəmişlik)

törətmişdi. Yer allahı Heb və səma ilahəsi Nut onların törəməsi

olmaqla Osiris, İsida, Set və Neftidunu yaratmışdılar. Beləliklə,

allahların ailəsi təsəvvürü yaradılmışdı. Nəticədə allah-ata, allahana

və allah-oğul dini anlayışı meydana gəlmişdi. Bu dini ehkam

sonrakı dinlərə, xüsusilə xristianlığa təsir göstərmişdi.

Misirin ən qədim dövründə əcdadlara və onunla bağlı olan

mərhumlara ibadət mövcud idi. Misirlilərə görə ölüm insanın

varlığını məhv etmir, onu sadəcə olaraq başqa aləmə, həyatın guya

davam etdiyi axirət dünyasına aparır. Odur ki, misirlilər ölünü

başqa aləmdə əbədi həyatla təmin etməyə cəhd edirdilər.

Mərhumu dəriyə, həsirə, yaxud parçaya büküb basdırırdılar,

yanına yemək, silah, heyvan və insan heykəlcikləri (uşebtu)

qoyurdular. Qədim səltənət dövründə varlı məmurları və adlı-sanlı

kahinləri kürsü (mastab) şəkilli sərdabələrdə dəfn edirdilər. Meyiti

süni surətdə saxlamaq üçün onun içalatı çıxarılırdı və xüsusi

qablara qoyulurdu. Meyitin bədəninə duzlu maddələr və qatranlı

məhlullar sürtməklə mumiyalayırdılar. Meyiti (mumiyanı) bir çox

kətan parçalara büküb dəfn edirdilər.

Orta səltənət dövründə yeni varlı təbəqələr yaranmışdı.

Bununla bağlı mərhuma ibadət nisbətən dəyişilir. Əgər əvvəllər

dini-cadu xüsusiyyəti daşıyan yazılar ancaq hökmdarlar və

əyanların sərdabəsinə həkk olunurdusa, indi belə yazılar orta

təbəqəyə mənsub adamların daş tabutu (sərdabə) üzərində də həkk

olunurdu. Belə cadu xüsusiyyətli yazılar əsasında "Ölülər kitabı",

"Dirilmə kitabı" tərtib olunmuşdu. Kitabda sehr, himn, dua və

allah şərəfinə mədhlər vardı. Kitabın çox hissəsi cadu xüsusiyyətli

sehrlərdən ibarətdir. Belə sehrlər guya mərhumu axirət dünyasının

dəhşətindən qorumalı və onu o dünyanın səadəti ilə təmin etməli

idi. Mərhum axirət dünyasının məhkəməsində Osirisin qarşısında

hesabat verirdi. Mərhum üzərində məhkəmə qurulurdu, onun ürəyi

çəkilirdi və 42 əsas günah şərh edilirdi. Mərhum günahsız

olduğunu sübut etməli idi. Fironlar da axirət dünyası məhkəməsi

qarşısında cavab verirdilər. Günah sahibi əjdahaya yem olurdu.

Günahsız isə o dünyada əbədi həyat qazanırdı. Artıq o dövrdə

günahsız və mömin həyat sürmüş insanların axirət dünyasında

əbədi səadətə qovuşması barədə təsəvvür formalaşır.

Qədim Misirdə fironun şəxsiyyəti ilahiləşdirilmişdi.

Əvvəllər onu allah oğlu, sonra allah adlandırırdılar. Ona yer

üzünün allahı kimi sitayiş və itaət edirdilər. Hər bir ictimai etiraz,

hökmdara qarşı qiyam dini baxımdan cinayət hesab olunurdu.

İncəsənətdə hökmdarın allah oğlu olması müddəası təbliğ

edilirdi. Məbədlərdə firona ibadət xüsusi otaqlarda keçirilirdi.

Belə otaq "böyük ev" (pir-a) adlanırdı. Bu sözdən də "firon"

rütbəsi yaranmışdı. XVIII sülalə dövründə "firon" anlayışı artıq

hökmdar mənasında işlədilirdi. Otağın divarlarında fironun

həyatını əks edən təsvirlər həkk olunurdu. Bu təsvirlər fironun

ilahi mənşəli olmasına dəlalət edirdi. Buna baxmayaraq firon

hakimiyyəti dini ehkamların güclü təsiri altında olmuşdur.

Dinin geniş təsirinə baxmayaraq, insanlarda "bilik" və onun

əhəmiyyəti haqda təsəvvür yaranırdı. Əsas bilik mənbəyi

məktəblər idi. Biliklər tətbiqi xüsusiyyət daşıyırdı. Riyaziyyat

sahəsində biliklər praktiki tələbatdan doğurdu, yer ölçənlərin və

inşaatçıların işini yüngülləşdirməli idi. Sərdabələrdə xüsusi iplə

torpaq ölçən adamların şəkli çəkilirdi. Hesab və həndəsə

sahəsində sadə biliklərə malik idilər. Dəqiq riyazi hesablama

nəticəsində ehram tikmək mümkün idi. Riyazi sahədə ən böyük

nailiyyət onluq hesablama sisteminin yaradılması idi. Yazıda 1,

10, 100, 1000, 10000, 100000 bildirən işarələr tətbiq olunurdu.

Hətta milyonu bildirən işarə vardı: bu təəccübdən əllərini

qaldırmış adam şəklində təsvir olunurdu.

Həndəsə sahəsində müəyyən inkişaf vardı. Misirlilər

düzbucağın, yarım bucağın, xüsusilə bərabəryanlı üçbucağın,

trapesiyanın və dairənin səthini müəyyənləşdirə bilirdilər. Cəbr

sahəsində bir naməlum tənliyi çıxara bilirdilər. Astronomiya

sahəsində müəyyən nailiyyətlər əldə edilmişdi. Planeti ulduzdan

fərqləndirirdilər, ulduzların xəritəsini cıza bilirdilər. Misirlilər

xüsusi təqvim yaratmışdılar. İli hər bir ayı 30 gündən ibarət 12

aya bölmüşdülər. İlin sonunda 5 gün əlavə olunurdu. İl onda 365

gündən ibarət olurdu. Misir təqvim ili tropik ildən dörddə bir

sutka geriyə qalırdı. Bu fərq 120 il ərzində bir aya bərabər olurdu.

Onlar gecə-gündüzü 24 saata bölürdülər. Su və günəş saatları icad

etmişdilər.

Təbabət inkişaf tapmışdı. Diş, göz və başqa xəstəliklər

müalicə olunurdu. Misir həkimləri insanın anatomiyasına bələd

idilər. Meyitin yarılması insan orqanizminin quruluşunu

öyrənməyə imkan yaradırdı. Həkim bacardığını edirdi. Həkim

xəstəyə baxıb xəstəlik əlamətlərini və müalicə vasitələrini

müəyyənləşdirməyi bacarmalı idi. Təbabət etikası mövcud idi.

Həkim öz müalicə imkanlarını xəstəyə əvvəldən bildirməli idi və

bunu belə deməli idi: "Bu xəstəliyi mən müalicə edə bilərəm,

yaxud bu xəstəliyi mən bəlkə müalicə edə bildim, ya da xəstəliyi

mən müalicə edə bilmərəm". Cərrahlıq geniş inkişaf tapmışdı.

Misir Qədim Şərqin inkişaf etmiş mədəniyyət (sivilizasiya)

mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Bu sivilizasiyaya mənsub olan

dövlət sistemi, iqtisadiyyat, mədəniyyətin müxtəlif sahələri üç min

il ərzində öz varlığını saxlaya bilmiş, digər ölkələrə təsir

göstərmişdi. Misir Qədim Şərqdə ən uzun ömürlü dövlətlərdən

biri olmuşdu.

Qədim Misirdə həm bədii ədəbiyyat - nağıllar, hökmdarların

öz övladlarına nəsihətləri, fəlsəfi dialoqlar, o cümlədən məşhur

«ümidi boşa çıxmışın öz ruhu ilə söhbəti» və s. geniş yayılmışdı.

Heykəllər, divar rəsmləri, daş üzərində təsvirlər Qədim Misir üçün

səciyyəvi idi. E.ə.VI əsrdə Misir farslar tərəfindən işğal

edilmişdir. Onların hökmranlığı e.ə. 405-ci ilə qədər davam

etmişdir. E.ə. 332-ci ildə Misir İsgəndər tərəfindən işğal olundu.

Onun şərəfinə tikilən İsgəndəriyyə ellin mədəniyyətinin Misirdə,

Misir mədəniyyətinin Yunanıstanda yayılmasına səbəb oldu.

Burada hündürlüyü 100 metrdən artıq olan, dünyanın yeddi

möcüzəsindən biri sayılan İsgəndəriyyə mayakı tikilmişdir.